ARBERIAONLINE

Sipas Kujtim Gjonaj, ky film dokumentar se pari duhet te ndergjegjesoj politiken shqipatre, ne menyre qe ajo ta marre me seriozitet problemin Cam. Aji shpjegon se si artist, qellimi i tij nuk eshte te beje politike por te terheqe vemendjen fale ngacmimit artistik te nje ceshtjeje madhore. Per me teper, pritet qe ky film dokumetar t'i tregoj edhe politikes europiane fakte dhe deshmi te verteta, te cilat kerkojn vendosjen e drejtesis per "ceshtjen came". Politika europiane nuk mund ta anashkoje kete tragjedi dhe as politika greke nuk mund te hiqet me "indiferente", a thua azgje nuk ka ndodhur me camet autoktone?!....Edhe deshmite e historianeve dhe te nje gazetari grek tregojn ae eshte perdorur gjenocid ndaj cameve. Ne nje te ardhme te afert filmi dokumentare do te shoqerohet edhe me tira anglisht e ne frengjisht, por kjo do te behet mbasi filmi te jete prezantuar mire ne hapesirat shqiptare.

Mbase nuk eshte vendi i posacem per ta postuar ketu kete teme, po nga mendimi qe ne kete teme flitet per xhirimet qe zbulojne fakte të reja të historise

-Kujtim, ju vini si një regjisor me një film dashurie për Çamërinë, pa qenë vetë çam. Si lindi ideja për të realizuar një film të tillë?

Së pari, kjo ka të bëjë me kërkesën time si krijues për tu marrë me historinë e këtij vendi. Ideja e parë e vagullt më lindi kur xhiroja në vitet 2000 një film për Ali Pashë Tepelenën “Ditët e fundit të një luani” (i vlerësuar me urdhrin “Naim Frashëri të Artë”). Aty gjeta pika takimi mes historisë së Ali Pashës dhe historisë së Çamërisë, figurave të kësaj krahine si Marko Boçari etj. Dhe ndërsa xhiroja filmin për Ali Pashën, bëra edhe disa xhirime më tepër pa ndonjë ide të qartë, por thjesht për ti patur në arkiv. Këtë lloj ideje e fiksova më shumë ndërsa xhiroja një film për Faik Konicën. Aty u hodha nga Janina në Çamëri, fiksova ca vende të tjera si Paramithia e të tjera qytete të vogla të Çamërisë. Por mori ngjyrë më konkrete kjo dëshirë, me një lloj boceti, kur më kërkuan ca miq të mi çamë që të bëja një film- protestë me dëshmitë e njerëzve që i shpëtuan genocidit grek. Atëherë ishte viti 2007. Disa nga këta njerëz, tani kam marrë vesh që kanë vdekur dhe ishte fat që i kisha xhiruar.



-Në një mënyrë ky film ishte një lloj urgjence për të xhiruar rrëfimet e gjalla të atyre që e kanë jetuar genocidin, që janë në moshë shumë të thyer, apo jo?

Po. Disa nga këto dëshmi sot nuk do ti merrnim dot më, pasi njerëzit kanë vdekur. Filmi u titullua “Përse”, me një vazhdimësi domethënëse: “Përse na dëbuat nga shtëpitë tona, pse na dogjët, pse na vratë?” Por, filmi më i plotë për Çamërinë, me një frymëmarrje të gjerë, i pasur në fakte dhe me përpunim të lartë metaforik është “Ëndrra e Çamërisë” e cila do të shfaqet premierë më datën 11 mars.


-A gjetët dëshmi të dukshme, të verifikueshme nga syri, për të mbajtur në mënyrë të pasur me plane materialin historik që vjen i shkruar në skenar apo në rrëfimet gojore të të intervistuarve?

Ka dëshmi të bollshme dhe rrënqethëse që jemi munduar tu gjejmë ekuivalencën e tyre filmike.


-Arkivi që ju kishit krijuar, ishte një bazë, por ndërkaq, a kishit pasur ju një konsultim me historianë të çështjes çame?

Ky film është frut i bashkëpunimit të një grupi të tërë krijuesish, ku Enver Kushi, skenaristi i filmit që është edhe çam, pasi kishte parë filmin për Ali Pashën, ishte ngacmuar nga disa vende dhe më thotë: “Kujtim, ke material interesant për Ali Pashën. Po për Çamërinë?” I them: “Ohu sa gjëra kam shkruar unë për Çamërinë!”. Atëherë Enveri më thotë se kishte shkruar një skenar. Kur e lexova, për hir të së vërtetës, Enveri kishte shkruar një mrekulli. Dhe aty bëmë marrëveshjen artistike për një film. Ishte një skenar që hapte horizonte, hynte thellë deri në lashtësinë e kësaj krahinë. Materiali që kishim, ishte i bollshëm. Filmi nis me bllokun e parë- duke hequr mjegullën që përfaqëson rizbulimin e Çamërisë. Fillon me lashtësinë që nga koha e Dodonës, nga tempulli i Zeusit, nga lisi monumental i Dodonës, vazhdojmë me Nikopolin që është një qytet antik, me lumin Akeron, ku sipas legjendës, Karonti plak me varkën e vet merrte të vdekurit dhe i çonte matanë për në Ferr dhe u vinte nga një monedhë tek sytë. Sot e kësaj dite në Çamëri ka mbetur ky zakon.



- Ishte i mbyllur skenari me të gjitha faktet dhe të dhënat, apo ju gjatë xhirimeve qëmtuat të tjera?

Kur bëhet fjalë për një film dukumentar ka një gjë: Nëse përpiqesh të arrish atë që ke shkruar, ke dështuar. Skenari jep idetë, ngacmimet të cilat shumëfishohen dhe pasurohen me faktet që zbulon gjatë xhirimeve.


-Sa dëshmitarë keni takuar gjatë xhirimeve, cili ka qenë më i vjetri prej tyre dhe në cilat vende i keni takuar?

Mund të kem takuar mbi 100-120 vetë. Pjesa më e madhe e intervistave janë realizuar me dëshmitarë çamë, që jetojnë në Shqipëri, një pjesë janë realizuar në Amerikë ku ka një komunitet të madh e të fuqishëm shqiptarësh çamë, sidomos në Detroit, në Nju Jork dhe në Filadelifa. Në këto vende ka komunitete çame që merren me biznese, por edhe lobojnë për çështjen. Midis tyre gjeta njerëz që ruanin kujtime shumë të freskëta nga shpërngulja, kur kishin qenë 15 apo 17 vjeç. Rrëfenin mirë. Por kemi takuar edhe në Greqi. Përshembull, kemi intervistën e një plake mbi 80-vjeçare e cila na thotë: “Doni të këndoj një këngë shqipëtare? Ja tju këndoj një këngë shqipëtare!” Dhe na këndon këngën shumë popullore të Ninushes.


-A mendoni se me këtë film jeni bërë pjesë e lobingut për çështjen çame?

Çdo gjë që bëhet për çështjen shqiptare është lobing. Politika, artistët, gazetarët, kudo qofshin bëjnë dhe duhet të bëjnë natë e ditë lobing për shqiptarët dhe trojet shqiptare.


-Ishte e vështirë të takoje dhe të vilje dëshmitë e çamëve që jetojnë në Greqi? A kishte frikë për tu deklaruar çam?

Të them të drejtën, si në eter ishte ndjenja e vështirësisë. Herë-herë, kjo duket edhe në film. Kemi xhiruar një nënë 85 vjeçe, ajo na thotë këngën e Ninushit, shumë e njohur në mbarë Shqipërinë dhe në trevat e Jugut dhe në trevat veriore të Greqisë (që janë treva shqiptare). Në këtë valle të kënduar, here- herë ajo hedh sytë e trembur. Gjetëm edhe një burrë mbi 80 vjeç, na foli edhe ai shqip, edhe të tjerë që nuk i vumë në film, sepse ishin shumë. Pamë që kishte një lloj stepjeje.
Herë-herë, kur flisnin për çamët e fesë myslimane, thoshin “turqit”, sepse ruanin në kujtesë përzënien e shqiptarëve nën etiketimin turq. Kjo ishte gjurma e propagandës greke që turqit duhet ti çojmë në Turqi dhe grekët nga Azia e vogël duhet ti sjellim në Greqi.”. Ishte një propagandë që i ka bërë lavazh truri shumicës së njerëzve.


-Ju keni përdorur në këtë dokumentar që sapo na vutë të shohim, një numër fotosh të vjetra. Ku i keni gjetur këto materiale, krahas xhirimeve të një realiteti të mbërritur deri sot?

Në radhë të parë, skenaristi, meqenëse është punonjës i Muzeut Kombëtar, na vuri në dispozicion gjithë arkivën fotografike dhe dokumentareske për Çamërinë. Gjithashtu, kemi përdorur pjesë nga Arkivi Qendror i Filmit, (aty kam marrë pjesë nga krijimtaria ime e viteve 70-90). Janë një sërë filmash prej të cilave kam marr pjesë siç është: “Lidhja Shqiptare e Prizrenit”, “Bashkëkohësit”, “Kështjella e këngëve” etj, ku kam qëmtuar ato anë vizuale që më interesonin në idenë e transmetimit të mesazhit. Gjithashtu, kam përdorur arkivën e shtëpisë filmike “Bota Shqiptare” të pas 90-s, ku janë 20 vjet krijimtari, fakte, filma të realizuar. Pra, është përdorur një arkivë e bollshme për të materializuar idenë e genocidit të përdorur mbi këtë popullsi martire, të diskriminuar. Është një popullsi që ka pësuar genocidin, ashtu si pohon një gazetar grek që flet në këtë dokumentar, apo profesori Vasillos.


-Sa kohë ju është dashur për realizimin e xhirimeve ku përfshihet edhe koha e gjetjes së qytetarëve çamë-dëshmitarëve të genocidit?

Filmi ka një kohëzgjatje të madhe që lidhej edhe me xhirimet jashtë shtetit, edhe me xhirime brenda Shqipërisë ku punon dhe jeton komunuteti çam, edhe me hulumtime për të sjellë të vërtetën. Pra, është dashur rreth 1 vit. Në mënyrë të veçantë është punuar me montazhin e filmit, me një punë të kualifikuar të montazhierit Lulzim Sula. Kemi punuar gati një muaj e gjysmë në post-produksion.


Skenari: Enver Kushi
Operator: Gavrosh Haxhihyseni
Montazhi: Lulzim Sula
Producent: Genti Gjonaj

Filmi ka katër blloqe:
Blloku i parë- Rizbulimi i Çamërisë, heqja e mjegullës
Blloku i dytë- Zhbërja e Çamërisë. Sjellja në vemendje e periudhës 1913-1944
Blloku i tretë- Zjarret nuk shuhen (pjesa ku filmi sjell në vëmendje figurat e kësaj krahine)
Blloku i katërt - Mbijetesa. E sotmja e këtij populli, njerëz vitalë, me shpirt të madh, si thotë Kadare


Vështirësitë e xhirimeve pa leje

Për një rregjisor nuk është gjithçka fushë me lule. Një skenar në dorë dhe një kamer mbi sup nuk i bën gjithnjë gjërat të lehta. Pengesat politike, ideologjike apo administrative shfaqen në formën e lejeve të posaçme që duhen nxjerrë për të xhiruar. Regjisori Kujtim Gjonaj na tregon një rast nga xhirimet në Vatikan. “Ambasadori ynë në Vatikan ishte Jul Bushati, miku im i fëmijërisë, doktor i shquar i pulmoneve,- tregon regjisori.- Na thotë se duhet të nxjerrim leje për të xhiruar. Ndërkohë ne ishim me shërbim dhe nuk mund të prisnim sa të miratohej leja nga Vatikani. Ishte e vështirë në fakt, edhe pse ne kishim marrë intervistë ministrin e jashtëm të Vatikanit, një kardinal tepër dashamirës ndaj Shqipërisë dhe shqiptarëve. Ai na ishte shprehur: “Ua dimë për nder që na keni dhënë një Nënë Terezë”. Kështu nisëm xhirimet fshehurazi. Herë na pengonte policia e Vatikanit, herë nxirrnim kamerat në dorë, herë me stativ...trimëritë tona. Sepse kur e ke kameran në dorë dhe është e vogël, quhet kamer amatore. Por po panë stativ, thonë: “Profesionistë” dhe aty të bllokojnë. Në përgjithësi kamerat profesionale mundohen ti ndalojnë të xhirojnë pa leje. Kur më në fund na del leja, vjen Juli, ambasadori, gjithë gëzim të na japë lajmin. I themi: “Të faleminderit, por ne xhirimet i mbaruam. Xhiruam me mënyrat tona”. Njësoj na ndodhi edhe me rastin e xhirimit të Nënë Terezës...Megjithatë, nuk është e pamundur të xhirosh,- tregon rregjisori i dokumentarit. -Në kohën e Enverit na thoshin “Mos iu afroni Enverit”. Por detyra e kameramanit ishtë të xhironim Enver Hoxhën. Kështu përplaseshim gjithnjë. Ne u thoshim këtyre të Sigurimit: “Zotëri, ti bëj punën tënde, na lër të bëjmë tonën. Gjatë xhirimeve në Çamëri nuk kemi patur shqetësime dhe kjo vjen edhe prej faktit, se grekët janë pjesëtarë të Evropës moderne, nuk kanë komplekse” Dy historianë grekë flasin në filmin shqiptar për Çamërinë


-Çfarë faktesh të reja sjell ky film për Çamërinë, të cilat nuk janë bërë ende popullore ?

Në përgjithësi, ne si popull nuk kemi ndonjë njohuri të plotë për Çamërinë. Vitet e fundit, sidomos edhe të këmbënguljes së komunitetit çam, kanë nisur të bëhen të njohura shumë ngjarje e dokumente. 10-15 vitet e fundit ka lulëzuar një lloj letërsie e tërë e shkruar nga shkrimtarë çamë, një letërsi qoftë dokumentareske, qoftë artistike. Në këtë drejtim ka nisur të hapet dritarja mbi Çamërinë. Përshembull, pak vetë e dinë se lumi Akeron me një legjendë interesante është në tokën çame. Pakkush e di se Dora DIstria ka origjinë nga qyteti i Pargës, që Kolë Idromeno i ka rrënjët nga Çamëria më parë se nga Shkodra. Apo që Marko Boçari, Xhavello etj, figura të krahinës së Sulit i kanë thënë shumë revolucionit grek. Në film vijnë fakte të reja se si një grup piktorësh të mëdhenj me zë në Evropë, ndër më të njohurit në Stanboll dhe në Francë, nga familja Dinej, janë me rrënjë nga Çamëria. Ky film ndriçon faktin se Bilal Xhaferi, që u arratis në vitet e komunizmit dhe punoi në Amerikë, është gjithashtu një poet perl i shpirtit çam.


-Z. Kujtim! Përveçse në Shqipëri, cilit publik do ti drejtohet tjetër ky film? Dhe cilave qarqe u flet ai?

Në radhë të parë, filmi i drejtohet atij publiku, ku gjallon shpirti shqiptar, Amerikës, pasi siç thonë edhe disa personalitete amerikane në film, ai tregon për dashurinë dhe ngrohtësinë që tregoi Amerika kur priti këta njerëz. Gjithashtu, filmi i drejtohet publikut në Kosovë, që ka një histori të ngjashme dhe për këtë do të çojmë filmin në Prishtinë. Do të mundohemi të shkojë ky film të shqiptarët e Greqisë, por varet nga distriubucioni që i bëhet.


-Keni frikë se mos filmi pengohet të shfaqet në Greqi?

Unë nuk kam ndonjë frikë, por nuk mund të them me siguri nëse ky film nuk do të pengohet. Të shohim njëherë Premierën e madhe të filmit më 11 mars në Tiranë. Pastaj , do të japim edhe një Premierë në Vlorë dhe në Fier, ku ka gjithashtu një komunitet të fuqishëm çam. Filmi do të shfaqet edhe në një nga televizionet shqiptare që kanë shikueshmëri edhe jashtë territorit të Shqipërisë, por për këtë ende nuk kemi vendosur se ku.


-Në qarqet jashtë vendit çfarë ngacmimesh pretendon të japë filmi “Ëndrra e Çamërisë”?

Së pari, filmi duhet të ndërgjegjësojë politikën shqiptare, që të marrë me seriozitet problemin çam e të mos bjerë pre e konjukturave të momentit. Unë nuk dua të bëj politikë, se nuk jam politikan, jam artist, por dua të tërheq vëmendjen, se ajo që është çame është e çamëve. Filmi do ti flasë politikës evropiane që në përgjithësi e ka lënë pas dore problemin shqiptar dhe problemin çam në veçanti. Personalisht kam vërejtje serioze për politikën evropiane, por edhe për politikën greke, që e konsideron inekzistent si problem, kur ndërkohë, historianë grekë që ne i kemi në film, dëshmojnë se ky është një problem me rëndësi në politikën dhe marrëdhëniet mes dy vendeve dhe se çamët janë autoktonë.


-Pra, paska edhe dëshmi të sjella nga historianë grekë, që flasin pro çështjes Çame për dokumentarin tuaj?

Po, ka dy dëshmi të historianëve grekë dhe të një gazetari grek, i cili thotë se është përdorur genocid ndaj çamëve. Por ndëkrohë, këta nuk janë të vetmit shembuj. Ka mjaft letërsi deri në ditët e sotme, që pranon të vërtetën e tragjedisë çame dhe të ekzistencës së minoritetit çam në Greqi. Një autore e tillë është Elefteria Manta. Jorgo Margaritasi, po ashtu, një profesor universiteti dhe historian flet në librat e tij për përzënien masive të një popullate të tillë si Çamët, etj. Me këtë film i bëjmë thirrje edhe ndërgjegjes së qytetarisë greke. Jetojmë në një kohë moderne, nëse duam të jemi të integruar, kjo bëhet pasi të njohim vlerat e njëri-tjetrit, dëmet që i kemi shkaktuar njëri-tjetrit, kur të njohim padrejtësitë tona. Vetëm atëherë jemi të integruar vërtet dhe fqinjësia bëhet akoma më e mirë.

-Në dokumentarin tuaj, ka përveç të dhënave historike edhe të dhëna të tërthorta në rrafshin etnografik, vihen re kostumet, vallet, etj. Ishte ky një aspekt tjetër i vënë në fokusin tuaj, apo doli rastësisht?

Denisa, unë si dokumentarist jam i dashuruar me atë që quhet historia e vendit tim. Dhe kjo presupozon shumë gjëra. Duke u marrë gjatë me historinë e trojeve shqiptare, zbulon gjatë rrugës vlera unikale të kësaj race të mirë, që quhet racë shqiptare. Përshermbull, fustanella është element shqiptar, si thotë edhe Konica, ngjan me fustanellën skoceze, por është e veçantë e jona. Fustanella shqiptare sot është marrë nga grekët. Natyrisht, popujt japin e marrin me njëri-tjetrin, por fustanella është një element shqiptar. Nëse i bëjmë thirrje kujtesës, Faik Konica kur shkon në Amerikë për herë të parë, shkon i veshur me kostum kombëtar, me fustanellë. Dhe Noli në fillim mendoi se “çështë ky i çmendur që më vjen kështu!”. Por kur pa efektin mahnitës të prezencës së Konicës me këtë kostum, kur u duartrokit nga njerëzit, Noli më pas tha: “Zoti Konica paska pasur tepër të drejtë”.

-Çfarë do të na tregonit nga të papriturat e xhirimeve, qofshin surpriza (të mira) apo gracka?

Ecuria e filmit dokumentar në mënyrë të veçantë nuk është e paravendosur. Gjithmonë njeriu surprizohet dhe mendon që atë që kap, ta kthejë në një fakt artistik. Surpriza ishte historia e lumit Akeron. Gjithashtu, u befasova kur gjeta në Detroit një komunitet çam të fuqishëm, të cilët kishin krijuar një ambient të vogël Shqipërie atje. Visheshin me kostume karakteristike, kishin bërë oda karakteristike. Ata jetonin me ëndrrën e Shqipërisë Çame, ta kishin prezente. Ishin tepër të kënaqur, jetonn shumë mirë, por kishin një ndjenjë trishtimi brenda vetes, kishin një mungesë. Këtu do të perifrazoja një thënie të Nënë Terezës, kur e çuan në një azil tepër të bukur. Ajo tha: “Shumë bukur e kenë bërë, ju lumtë: Por u mungon diçka këtyre njerëzve: U mungon buzëqeshja.” Edhe këtyre shqiptarëve në Amerikë, u mungonte Atdheu. Ishin në Amerikë, por pa Çamërinë.

-Pse një dokumentar dhe jo një film artistik për Çamërinë me një histori kaq të pasur dhe episode të rralla për skenarë?

Sepse filmi artistik është shumë i vështirë. Duhen shumë fonde, bashkëpunime, është një sipërmarrje e madhe. Pastaj, filmi artistik mbetet një film artistik, pra një trill. Ndërsa ne deshëm të sjellim dëshmi të besueshme. Dokumentari është e vërteta e sjellë në ekran. Ne u përpoqëm të sjellim një copë të madhe të vërtete të asaj që e quajmë Tragjedia Çame.

-Keni menduar ta shoqëroni filmin me ndonjë pjesë përkthimi në gjuhë të huaj?

Kjo do të jetë në një fazë të dytë. Faza e parë është një film për shikuesin shqiptar. Më tej mund ta koncetrojmë përmbledhtazi për publikun e huaj, i përkthyer në gjuhët ndërkombëtare anglisht dhe frëngjisht. Aktualisht, filmi është i gjatë dhe kjo për hir të një kompromisi që krijuesi bën me veten, për ti dhënë hapësirë më tepër njerëzve të flasin. Përshembull, fare mirë mund të japësh idenë e shpërnguljes me dhunë edhe me dy intervista, por ne dhamë më shumë që tu jepnim mundësi të shpreheshin këtyre njerëzve të lënduar.

Intervistoi Denisa Kona