Shqipëria është vend i vetëm në rajonin e Ballkanit ku
ndjenja e kombësisë duket të jetë e pavarur nga feja
Titulli: The East end of Europe: The report of an unofficial mission to the European provinces of Turkey on the eve of the revolution
Autori: Allen Upward
Botues: J. Murray, 1908
Nga vetë turqit, dhe nga të krishterët e Turqisë, emri Turk përdoret vazhdimisht për të përfshirë të gjithë elementët Muslimane në popullsi, përfshirë edhe ata me origjinë europiane; por, në funksion të karakterit të veçantë të popullit shqiptar, është më mirë që të përdoret termi mysliman si antitezë e atij të krishterë.
Është e vështirë të thuhet se sa të influencuar kanë qenë shqiptarët nga përpjekjet e bëra për t’i ndarë ata nga çështja e Islamit, ashtu si përfaqësohet nga Sulltani. Shqiptarët myslimanë, më saktë janë konvertime të kohëve të fundit, dhe Shqipëria është vend i vetëm në rajonin e Ballkanit në të cilin ndjenja e kombësisë duket të jetë e pavarur nga feja. Kështu, unë kam dëgjuar për një mysliman shqiptar që shkoi të qëndronte te një i krishterë në Athinë, dhe më është thënë se një i krishterë shqiptar do të pritet si një mik, nga bashkatdhetarët e tij myslimanë në Konstandinopojë. Duket sikur ka një lloj ngjashmërie mes këtij populli dhe zviceranëve, të cilët e kanë mposhtur me shumë sukses ndikimin përçarës të besimit fetar. Shqiptarët më ngjajnë më shumë me zviceranët mesjetarë, duke qenë ushtarë mercenarë, por, gjithashtu si zviceranët, ata janë besnikë ndaj paguesve të tyre për aq kohë sa zgjat paraja.
Nga të dy oficerët, unë mblodha disa informacione mbi temin se çfarë quajnë "Shqiptarizëm". Një Shqiptarist është ai që dëshiron të shohë Shqipërinë e pavarur.
Një numër i konsiderueshëm i Shqiptaristëve, sidoqoftë, pranojnë poste në shërbimin turk; një kaimakam m’u cilësua mua si një Shqiptarist, dhe unë kuptova se ai kishte marrëdhënie miqësore me udhëheqësit e grupit grek në kazanë e tij. "Përkrah turqve ata pëlqejnë grekët - thuhej në përgjithësi për shqiptarët ." Vetë Athales Bua është një shqiptar ose epirot - është e vështirë për të bërë dallimin mes këtyre të dyjave – dhe si i tillë, ka marrëdhënie miqësore me shqiptarët myslimanë . Në një rast, kur ai ishte duke kaluar me grupin e tij në një qark, ku trupat turke ishin të komanduara nga një shqiptar, komandant i dërgoi një mesazh duke e ftuar atë për një takim miqësor.
Bua ktheu përgjigjen: “Ne mund të takohemi si miq në vend tjetër; këtu ne jemi armiq. Ju bëni detyrën ndaj Sulltanit; unë do të bëj timen ndaj Mbretit Xhorxh; dhe, më kapni nëse mundni."
[…]
“Të gjithë shqiptarët ortodoksë e quajnë veten grekë," tha "Athales Bua, në mendjen e të cilit fjalët shqiptar dhe helen, janë dukshëm terma jo të veçantë. Rasti i tij, ndihmon për të kuptuar atë të sllavo-folsëve Patriarkist në vilajetet maqedone. Nga Helenët, emri helen merret në ditët e sotme, ashtu siç ishte prej Herodotit, e jo si një term racor, por si një term shoqëror, fetar, ose më mirë si shprehje e një kulture të përbashkët.
Nga raca një njeri mund të jetë pellazgjik ose dorian, sllav ose shqiptar, por nëse ai lidhet me Kishën Greke, ai është një helen, dhe mbretëria greke bëhet për atë, ajo çka ishte mbretëria e Jeruzalemit për hebrenjtë. Por shqiptarët, ashtu siç dihet mirë, nuk janë të ndarë vetëm në myslimanë dhe helenë; ka edhe dallim mes gegëve dhe toskëve, Jugut dhe Veriut. Dhe të krishterët në veri janë katolikë romanë. Ç’është kryesore për ta, Italia dhe Austria po drejtohen në kërkim të konvertimit politik. Sipas''Athales Bua, "Austria është më aktive dhe më e suksesshme." “Por”, ai shtoi atë që mund të jetë paragjykimi për gegët, “Shqipëria e Veriut është shumë e egër për çdo qeveri. Njerëzit nuk paguajnë asnjë taksë, ata janë kaçakë malesh.”
