ARBERIAONLINE

Me rastin e 70-vjetorit të vdekjes së Joseph Roth-it (1894-1939). Ndoshta gazetari më i mirë i botës gjermanishtfolëse që shkeli në Shqipëri dhe shkroi për të në kundërshtim me modelin e shënimeve të udhëtimit nga perëndimorë që ekzlatonin zakonet e këtij vendi.

Para ca kohësh më ra në dorë një përmbledhje me shkrime të shkrimtarit dhe gazetarit austriak, Joseph Roth, e titulluar Sehnsucht nach Paris, Heimweh nach Prag. Ein Leben in Selbstzeugnissen (Mall për Parisin, nostalgji vendlindjeje për Pragën. Një jetë sipas dëshmive personale), botuar më 2006-ën në Këln, ku përfshihet edhe reportazhi i tij për Tiranën e viteve '20. Ky reportazh me titull Die Hauptstadt Tirana (Tirana, kryeqyteti) bën pjesë në serinë prej 8 artikujsh, të cilët Roth-i, si i dërguar i gazetës gjermane Frankfurter Zeitung, i shkroi gjatë udhëtimit të tij nëpër Shqipëri, në muajin qershor të vitit 1927 dhe i botoi po aty. Kjo seri artikujsh, lexuesit shqiptar i është bërë e njohur nga Lindita Arapi-Boltz, e cila i ka përkthyer dhe i ka përmbledhur në libërthin Fjala dhe koburja, Tiranë 2005. Janë pak faqe, por që të lënë mbresë.


Së pari, sepse nuk kanë qenë të shumtë shkrimtarët e gazetarët e këtij kalibri që kanë vizituar dhe shprehur mendimet e përshtypjet e tyre për Shqipërinë dhe Tiranën e atyre viteve dhe së dyti, sepse sot e kemi të vështirë ta përfytyrojmë atë kohë, ndërsa këto reportazhe të ndihmojnë ta bësh këtë gjë brenda një kohe të shkurtër dhe në mënyrë jo të lodhshme, siç ndodh zakonisht me veprat shkencore. Pra, pavarësisht nga rrethanat që e shtynë gazetën ta niste Roth-in si reporter në shtetin e sapokrijuar shqiptar, për ne ishte fat që një gazetar si ai qëndroi këtu, vizitoi qytetet kryesore të vendit, u mundua ta kuptonte dhe ia arriti të jepte një pamje të thelluar të shoqërisë shqiptare të asaj kohe. Kështu, falë Roth-it Shqipëria u bë më e njohur për botën gjermanishtfolëse, dhe të mos harrojmë se flasim për një kohë kur gazeta ishte mjeti kryesor i informimit, meqë radiot ishin fare të pakta, ndërsa televizioni as që ekzistonte. Prandaj, 70-vjetori i vdekjes së tij përkujtohet me nderim edhe nga populli shqiptar.


Moses Joseph Roth lindi më 2 shtator 1894 në qytetin e vogël Brody, të cilin ai më vonë me veprat e tij do ta bënte shumë të njohur në letërsinë evropiane, afër Lvovit në një familje hebrenjsh. Të dyja këto qytete ndodhen sot në Ukrainë, por atëherë gjendeshin në krahinën e Galicisë, pjesë e Perandorisë së dikurshme Austro-Hungareze. Shumica e popullsisë në Brody ishin hebrenj. Nëna e tij, Maria Grübel, vinte nga një familje tregtarësh hebrenj të vendosur aty prej kohësh. I ati ishte gjithashtu tregtar dhe tepër besimtar. Roth-i më vonë do të fliste për një fëmijëri të kaluar në varfëri dhe mjerim, por sipas të dhënave të kohës, ai u rrit në një familje normale borgjeze. Në të vërtetë, fëmijëria e shkrimtarit të ardhshëm do të tronditej nga një traumë e një karakteri tjetër tepër të rëndë.


Pak kohë pas lindjes së tij, i ati pësoi një krizë të rëndë nervore dhe nuk u kthye më kurrë në shtëpi. Kjo e vështirësoi shumë gjendjen e familjes, aq më tepër që për hebrenjtë ortodoksë të Galicisë sëmundjet psikike konsideroheshin si mallkim nga Zoti. Ky mallkim binte mbi të gjithë familjen dhe e vështirësonte shumë martesën e fëmijëve. Kjo është arsyeja pse në familje nuk e zinin kurrë në gojë të atin. Vetë Roth-i e mistifikoi gjatë gjithë jetës figurën e të atit. Ai herë fantazonte se ishte djali i paligjshëm i një oficeri austriak, pastaj i një konti polak dhe më vonë i një fabrikanti vjenez armësh. Të gjitha këto fantazime kishin vetëm një gjë të përbashkët: humbjen e të atit në moshë të mitur. Kjo humbje, që në veprat e tij më vonë do të shfaqej figurativisht në formën e humbjes së atdheut, pra të Monarkisë Austro-Hungareze, do ta përshkojnë jetën dhe veprën e autorit.

Roth-i ndoqi shkollën fillore dhe gjimnazin në Brody. Shkolla fillore që kreu ai ndryshonte nga shkollat tradicionale që ndiqnin zakonisht fëmijët e familjeve të hebrenjve ortodoksë. Përveç hebraishtes dhe torës, në këtë shkollë mësoheshin edhe gjuhët gjermane e polake, si dhe lëndë me karakter praktik. Gjuhë mësimi ishte gjermanishtja. Prej vitit 1905 deri më 1913 ai vazhdoi gjimnazin po në Brody. Roth-i ishte nxënës shumë i mirë. Ishte i vetmi nxënës hebre i vitit të tij që e përfundoi maturën me vlerësimin "Shkëlqyeshëm". Në këtë kohë, ai fillon të shkruajë edhe poezitë e para. Shokët e përshkruajnë si një njeri të tërhequr dhe arrogant. Edhe kolegët e universitetit më vonë japin po këto përshtypje për të.

Studimet universitare i filloi menjëherë pas maturës më 1913 në Lvov, por pas disa muajsh u transferua në Universitetin e Vjenës, ku u regjistrua në degën Gjuhë-Letërsi Gjermane. Si për të gjithë, edhe për shkrimtarin e ri, Lufta e Parë Botërore dhe shkatërrimi i Monarkisë Austro-Hungareze që e pasoi atë, shënuan një kthesë rrënjësore. Roth-i, i cili në fillim të luftës u pozicionua si pacifist, nën presionin e përgjithshëm, u paraqit më 31 maj 1916 vullnetarisht në shërbimin ushtarak dhe u dërgua në Divizionin e 32-të të këmbësorisë në Galici. Prej vitit 1917 e deri në fund të luftës, ai shërbeu në Zyrën e Shtypit për zonën e Lvovit.


Pikërisht në këtë kohë shfaqet dhe kontakti i tij i parë me Shqipërinë. Në fund të një letre që i shkruan së kushërirës Paula, më 24.8.1917, nga "një qytezë tepër e vogël" në Galicinë lindore, 10 km larg vijës së parë, ai thotë: "Besoj se për dy-tre javë do të largohem që këtej. Ndoshta përfundoj në vendgrumbullimin e personelit në Lvov, për të shkuar që andej përsëri në front, ndoshta në Shternberg. Por, është gjithashtu e mundshme që redaksia jonë të shkojë në Shqipëri për të themeluar atje një gazetë shqiptare. Atëherë unë do të shkoj me ta." (J. Roth, Sehnsucht nach Paris, Heimweh nach Prag, f. 75-76). Mirëpo transferimi në Shqipëri nuk u realizua. Këtë vend ai mundi ta vizitonte vetëm 10 dhjetë vjet më vonë si korrespondent i gazetës së njohur gjermane Frankfurter Zeitung.

Pas Luftës u detyrua t'i ndërpriste studimet për të siguruar jetesën. Vazhdoi të bënte po atë punë që bënte dhe gjatë luftës, pra shkruante artikuj dhe reportazhe për gazetat e revistat e ndryshme në Austri. Në këto organe botonte edhe poezi e prozë. Në fundprillin e vitit 1920 vajti për herë të parë në Berlin. Që prej kësaj kohe e deri sa vdiq më 1939-ën, Roth-i bëri një karrierë të shkëlqyer si gazetar në gazetat dhe revistat austriake e gjermane më në zë të kohës.


Ai ishte një yll në qiellin e gazetarisë gjermanofone. Me porosi të Frankfurter Zeitung vizitoi shumë vende evropiane, megjithëse në fakt, gjatë gjithë jetës ai ishte në udhëtim të pandërprerë. Prej majit të vitit 1925 jetoi për një vit si korrespondent i kësaj gazete në Paris. Pas kësaj ndërmori një sërë udhëtimesh të gjata: prej shtatorit deri në dhjetor të 1926-ës vizitoi Bashkimin Sovjetik, prej majit deri në qershor 1927 Shqipërinë e Jugosllavinë, nga maji deri në korrik të 1928-ës Poloninë dhe në tetor-nëntor të 1928-ës Italinë. Gjatë qëndrimit në Shqipëri, përveç reportazhit të përmendur për Tiranën, ai shkroi e botoi edhe 7 reportazhe të tjera, pra gjithsej tetë: Udhëtim në Shqipëri, Jugosllavia dhe Shqipëria - Probleme të brendshme, Hyrje në Shqipëri, Tirana kryeqytet, Populli shqiptar, Ushtria shqiptare, Të civilizuarit në vendin e barbarëve dhe Artikull për Shqipërinë.

Por, veprimtaria gazetareske nuk i mjaftonte Roth-it. Megjithëse bashkëkohësit e njihnin në radhë të parë si gazetar, ajo përbën në fakt vetëm gjysmën e veprës së tij. Që herët ai filloi të krijonte edhe si shkrimtar. Tregimin e parë, Nxënësi i preferuar, e botoi që më 1916-ën, kur ishte student. Që nga ky vit e deri sa vdiq, Roth-i shkroi 17 romane, 8 tregime, disa ese, si dhe shumë poezi. Veprat e tij konsiderohen si nga më të bukurat dhe më të rëndësishmet në letërsinë gjermane. Pothuajse të gjitha janë bërë edhe film. Filmi i parë, i bazuar në romanin Hiobi, është bërë që në vitin 1936 në SHBA. Vepra të tjera të tij janë filmuar më vonë nga regjisorë të njohur, kryesisht në Gjermani dhe Austri. Në këto filma kanë luajtur shumë aktorë të dëgjuar.


Si vepra më e rëndësishme e Roth-it vlerësohet romani Marshi i Radeckit, botuar për herë të parë në Berlin, në vitin 1932. Duke treguar historinë, fatin dhe fundin e tre brezave të familjes aristokrate Trotta von Sipolje, Roth-i përshkruan këtu rënien dhe shkatërrimin e Monarkisë Austro-Hungareze. Kjo vepër është filmuar për herë të fundit më 1995-ën si film televiziv me tre seri, nën regjinë e Axel Corti-t, me pjesëmarrjen e aktorëve të njohur Max von Sydow dhe Charlotte Rampling. Kështu, marrëdhënia e Roth-it me publikun gjatë viteve ndryshoi: nga një gazetar i shquar, ai njihet sot në radhë të parë si një shkrimtar i madh, veprat e tij konsiderohen si dëshmi historike të kohës në të cilën jetoi. Tregimet e tij Busti i Perandorit dhe Legjenda e pijetarit të shenjtë janë botuar në shqip, në antologjinë me dy vëllime të përgatitur nga Ardian Klosi dhe Jürgen Röhling Tregimtarë të gjuhës gjermane 1900-1945.

Më 30 janar 1933, ditën kur Hitleri u emërua kancelar i Perandorisë së Tretë, Roth-i u largua nga Gjermania. Pak kohë më pas, librat e tij u dogjën publikisht. Në fillim Roth-i shkoi në Paris, por gjatë viteve të ardhshme bëri udhëtime të gjata edhe në vende të tjera, si Holandë, Austri dhe Poloni. Të gjithë të afërmit e tij në Lvov, të cilët i pa për herë të fundit gjatë udhëtimit që bëri në Poloni në shkurt-mars të vitit 1937, ranë viktimë e Holokaustit. Ndryshe nga shumë shkrimtarë të tjerë të mërguar, Roth-i ia doli që jo vetëm ta vazhdonte krijimtarinë letrare, por edhe të gjente mundësi botimi. Veprat e tij dolën në shtëpitë botuese që vazhdonin të punonin në mërgim në Holandë, si dhe në shtëpitë botuese të krishtera. Po kështu, ai vazhdonte të shkruante artikuj për revistën Das neue Tage-Buch (Ditari i Ri) që dilte në mërgim.

Në nëntor të viti 1937 u prish hoteli Foyot në Rue de Tournon, pasi kish rrezik të shembej. Rothi-i, i cili kishte jetuar aty dhjetë vjet gjatë qëndrimeve të tij në Paris, e përjetoi kështu për herë të fundit humbjen e vendlindjes. Ai u vendos përballë në një dhomë të vogël mbi Cafe Tournon, që ishte kafeneja e tij e preferuar. Roth-i vdiq më 27 maj 1939 në Paris, nga pneumonia në të dyja anët. Ai u varros më 30 maj në zonën katolike të varrezës Cimetière de Thiais, në jug të Parisit. Mbi varr është vënë ky mbishkrim: "Poète autrichien - mort à Paris en exil".

Roth-i, si gazetar dhe shkrimtar është një vrojtues shumë i hollë. Kjo duket në përshkrimin e qyteteve të ndryshme, por mbresa të pashlyeshme të lënë përshkrimet e qytetit të tij të lindjes. Ai është po ashtu një përshkrues i përsosur i natyrës në mijëra variacionet e saj dhe i jetës njerëzore. Shpesh tek ai këto të dyja bashkohen në një. Të shfaqet kështu para syve një tablo e paharrueshme, në të cilën bukuria natyrore ndërthuret me atë artistike, historike dhe njerëzore. Reportazhi për Tiranën (J. Roth, Fjala dhe koburja, f. 40-45) është ndërtuar mbi antitezën midis pamjes së jashtme dhe gjendjes reale të trishtuar të kryeqytetit.


Lule dhe muzikë përballë pluhurit që të zë frymën, errësirës, shtëpive të rrëzuara e të kthyera në nevojtore, që presin t'ua zënë vendin rrugët e reja; një administratë shtetërore e paaftë dhe e korruptuar, e cila mendon se mund ta mbajë higjienën me një kanë ujë dhe që, në fund të fundit, as këtë s'është e zonja ta bëjë; një qeveri, që do ta çojë vendin përpara duke ndërtuar kazerma dhe që u paguan 15 napolona flori muzikantëve për të krijuar imazhin e një qyteti modern e të lumtur. Këtyre të gjithave u shtohen prapambetja kulturore dhe zvetënimi moral i shoqërisë, e kaluara e vendit si pjesë e një pushteti obskurantist që luftonte kundër popullit të vet, gratë e mbuluara që u ngjajnë qenieve misterioze, gjakmarrja që të ndjek hap pas hapi.


Autori merr një qëndrim të qartë kundër të ashtuquajturave zakone që shkatërrojnë jetën e njerëzve dhe pengojnë përparimin, duke iu kundërvënë studiuesve mendjelehtë e të përciptë të botës perëndimore, të cilët i ekzaltojnë ato. Ai shpreh qartë se koha e tyre ka kaluar. Por fundi është optimist. Në ato pak shenja të organizimit të një shteti modern, në entuziazmin dhe dashurinë për atdheun të emigrantëve të kthyer nga Amerika, në dyqanet e vogla e makinat e shkatërruara, dhe sidomos në prirjen e natyrshme të këtyre njerëzve për një jetë me lule nën tingullin e mandolinave, autori mbështet shpresën se Shqipëria do ta kalojë me sukses rrugën nga gjakmarrja drejt Evropës dhe bashkësisë së kombeve të civilizuar.

Jozef Roth-i, me prirjen për të zbuluar dhe për t'u mbështetur te pozitivja, është një shembull për të gjithë ne.




*Autorja eshte lektore e shqipes ne Universitetin e Vjenes