ARBERIAONLINE

SHQIPJA DHE ILIRISHTJA

Nga Giuliano Bonfante

Në antikitet, dy popuj të mëdhenj e të fuqishëm e ndanin midis tyre Gadishullin ballkanik (me përjashtim të Greqisë): Thrakët, që zinin pak a shumë Bullgarinë e tanishme, Turqinë europiane dhe Rumaninë, ilirët që zinin Shqipërinë e sotme dhe Jugosllavinë e sotme. Edhe Maqedonia greke dhe krahina të tjera, si Epiri, Etolia dhe Akarnania, ishin të populluara prej ilirësh, pjesërisht të përzier me grekër dhe që prej vetë grekëve μιζοβαρβαροι (mixobarbari). Nj ë mbret maqedonas quhej φιλελλην (filhelen),für einen Griechen ein sonde barer Name (Kretschmer). Që të dy këta popuj, thrakët dhe ilirët, i përkisnin padyshim familjes së madhe indoeuropiane, së cilës i përkasin, siç dihet, grekët, latinët, hititët, armenët, iranët, indo-arianët, sllavët, baltët, gjermanët etj. etj. Por këto gjuhë ndahen në dy pjesë nga isoglosa të ndryshme. Njëra nga më të rëndësishmet e këtyre është isoglosa e famshme e quajtur centum / satem nga fjalët latine dhe avestike, përkatësisht, për njëqind; dmth, velarja indoevropiane k mbetet në latinshten (centum), në greqishten, në keltishten, kurse qiellzohet dhe pastaj asibilohet në shumë gjuhë lindore; avestisht satem , indo-arianisht, satám dhe kështu më tutje. Trakishtja (dhe dakishtja) ishte pa asnjë dyshim një gjuhë satem (sh.p.sh. hyjneshën Σεμέλη Sémélé, rusisht zemlja, greqisht dhe χαμαί (kthon, hamai), kurse ilirishtja (me mesopotamishten) ishte pothuaj me siguri centum (ky është, sidoqoftë mendimi im dhe ishte edhe mendimi i të ndjerit Krahe).Tani gjuha shqipe është padyshim substancialisht një gjuhë satem , siç e tregojnë shumë forma tepër të qarta, dhe do të duhej afruar më fort me trakishten se sa me ilirishten. Shqiptarët janë pasardhësit e trakëve të lashtë (të mos harrohet se shqipja qind është me origjinë latine). Shtrohet këtu problemi shumë i vështirë i raporteve të shqipes me rumanishten. Nuk ka dyshim që rumunët të jenë trakë ose dako-trakë, që e kanë nxënë latinishten, por mbetën në gjuhën e tyre fjalë të ndryshme (rreth 160) që nuk janë as latine, as sllave, as gjermanike, as hungareze, as turke; mendohet me arësye (edhe për vështrimin e tyre) se i përkasin substratit të lashtë dako-trak. Nga këto 160 fjalë, rreth 70 gjenden në shqipen, dhe pikërisht me një veshje fonetike që nuk lejon të mendohet se ato paskëshin hyrë nga shqipja në rumanishten ose anasjelltazi (krh. Russu, Beziehungen der rumanischen Sprache zum albanischen und zum substrat , Revue de linguistique, 8, 1963, f.262).


Do te citoj këtu si vijë:

rumanisht shqip

vienire `blaireau', vjedullë
basca ‘vello’, ‘lana’' bashkë 'vello'
buza ‘labbro' buzë ‘labbro’
copil ‘ragazzo’ kopil 'garzone'
gusa ‘gola’ gushë ‘gola', collo
mos, 'vecchio' moshë 'veechiaia’.
mugur "germoglio’ mugull 'germoglis'
galbeaza ‘distomatosi’. këlbazë ‘distomatosi’
ghiuj ‘vechio’ gjysh 'nono'
gog ‘orco’ gogë ‘spettro’
strunga 'ovile' shtrungë 'recinto per l pecore'
zara 'latte cagliata' dhallë 'latte cagliato'

Shihet menjëherëë nga vështrimi i këtyre fjaëve (dhe i të gjitha te tjerave qe nuk po citoj) se nuk është fjala për fjale ekzotike apo ditunore apo tregtare, që ë tregojnë prodhime te huaja: është fjala për fjale te përvujta, të përditshme, që i ka të vetat një popull barijsh (sh.p.sh. shtrungën, bashkën, dhallën, këlbazën); apo i përkasin fondit të lashtë te gjuhës trake ka jetuar jashtë romanizimit (që qe pothuaj i plotë në rumanishten, shumë i fortë në shqipen. aq sa Grober, në Grundrss-in e tij shumë të bukur në fundin e shekullit te kaluar, e numëronte shqipen thjeshtësisht si njç nga gjuhet romane). Mund te vërehen disa korrespondenca fonetike tipike të fjalëve shqipo-rumune: kështu p.sh. shqipes dh i përgjigjet rumanishtja z (zara: dhallë, viezure : vjedullë): dhc shqipes ll i përgjigjet rumanisht në r. Këto fenomene na garantojnë se kemi të bëjmë me fjale shumë të lashta, më të hershme se sa pushtiimi romak. Ka, për me tepër, një sërë. tere isoglosash shumë të rëndësishme që u janë të përbashkëta vetëm shqipes dhe rumanishtes, dhe jo për gjuhët e tjera ballkanike: do të citoj këtu vetëm këto që vazhdojnë (krh. Russu, f.259).
1. a atone bëhet në rumanishten a që shqip shkruhet ë;
2. an e am bëhen an, in, ose am. im (ndryshimi është grafik).
3. e atone bëhet a;
4.en dhe em bëhen an dhe am;
5. en përpara një dentaleje (dhëmboreje) bëhet in;
6.en përpara një frikativeje bëhet in;
7.br inttervokalike (ndërzanore) bëhet ur;
8. i atone bëhet a;
9. b intervokalike zhduket, dhe po kështu v;
10. n bëhet r (është rotacizmi i zakonshëm) që vërehet në disa dialekte shqipe (dhe pikërisht në dialektet jugore, të tipit te toskërishtes) dhe në disa dialekte rumune perëndimore, si istro-rumanishtja, dialekti i Banatit e të tjera të përafërta.

Ky fenomen i rotacizmit na shpie ta zhvendosim atdheun origjinal të shqiptarëve në veri, ndoshta pikërisht në territorin e Dakisë dhe pikërisht (siç është e natyrshme)në pjesën perëndimore të kësaj krahine. Dhe kjo pajtohet për mrekulli me origjinën trake të shqipes. Të vijmë tani tek elementi latin në rumanishten e në shqipen (e prekëm më lartë ndësinë që ai pati në të dyja gjuhët). Është me të vërtetë e çuditshme të vrehet se si elementi latin i rumanishtes dhe ai i shqipes i ngjajnë njeri-tjetrit, qoftë në fonologji, qoftë në leksik (sh. gjithënjë Russu, f. 259, i cili nuk i dallon fenomenet me origjinë latine nga fenomenet me origjinë trake);
1. a atone bëhet u (siç ndodh pjesërisht në italishten);
2. u e shkurtër latine ruhet;
3.li përpara një zanoreje dhe në pozitë fundore bëhet l (siç ndodh në italishten
pjesërisht: figlio, capei, me zhdukjen të l së);
4. o përpara grupeve të bashkëtingëlloreve bëhet u (pjesërisht edhe në italishten);
5. ce, ci latine (të shqiptuara ke, ki) dhe ge, gi qiellzohen në një shkallë më të
pakë në shqipen (qint nga lat.centum, gjint nga lat. gentem), më shumë në rumanishten, ku arrihet te , j(edhe te ). Kështu edhe në italishten;
6.kl bëhet ky, gl bëhet gy; psh. Rumanisht chiema nga lat. Clamare , si në italishten (chiamare).

Edhe në leksik ka korespondime të çuditshme; fjalë latine që ruhen vetëm në shqipen dhe në rumanishten dhe, (ajo që është shumë e rëndësishme) fjalë latine që ndryshojnë kaq shumë vështrimin dhe marrin një të ri, dhe pikërisht të njëllojtë në rumanishten dhe në shqipen: kështu conuentum mbledhje që merr vështrimin e fjalës në të dy gjuhët dhe drac (thirrore + l) dragua që merr vështrimin e dreqit (dhe që këndej, me artikullin latin ille të vënë pas, vjen fjala e famshme Dràcula me të cilën janë të mbushura filmat tonë). Edhe përdorimi i asnjanësit (neutrit) në rumanishten e në shqipen dhe nëitalishten është i njëjtë, siç është treguar tani vonë ndër Acta philological societatis academicae dacoromanae 3 (1964), pp. 29 ns, dhe prandaj nuk po ngul këmbë në këtë pikë. Ky asnjanës është me origjinë latine, por tërësisht i përtëritur (ital. ll frutto: la fruta; il muro: le mura; të shënohet se në latinishtefructus dhe murus janë të gjinisë mashkullore). Këto konkordanca shumë të rëndësishme ndërmjet elementit latin të rumanishtes dhe atij të shqipes tregojnë, sipas mendimit tim, në mënyrë evidente se shqiptarë e rumunë kanë qenë dikur një popull i vetëm, që fliste të njëjtën gjuhë, qoftë edhe (siç është e natyrshme) me variante dialektore pak a shumë të shënueshme (sh.p.sh. rotacizmin); dhe ky popull pastaj qe romanizuar; shumë më i romanizuar qe rumuni, shumë më pak shqiptari (por elementi latin është gjithnjë shumë i fortë: sh.p.sh. fjalën peshk, qind !). Dhe qe romanizuar pikërisht në një kohë të vonë, në shekullin II të erës së re, dhe kjo shpjegon shumë mirë edhe disa konkordanca me italishten. Dhe pastaj me qenë se, për hesapin tim, unë e numëroj të provuar (dhe unë vetë jam marrë me këtë punë disa herë) vazhdimësinë e rumanishtes në Daki, përfundoj se shqiptarët kanë banuar dikur në Daki (dhe pikërisht në Dakinë perëndimore shih rotacizmin) dhe që andej migruan, në një epokë akoma të papërcaktuar, në vendet e tyre të tanishme. Në këtë përfundim më shpien dhe disa konsiderata të tjera. Së pari, i ndrituri albanolog, prof. Çabej, vren në një punim të tij se në shqipen e sotme ndeshen shumë pak fjalë që kapen te greqishtja e vjetër (tri ose katër). Tani, ky fakt është shumë më i çuditshëm se Rosseti ka përvijuar, në bazë të mbishkrimeve të gjetura në Shqipëri, një hartë në të cilën rezulton se Shqipëria veriore shkruante latinisht, kurse Shqipëria jugore shkruante greqisht (në gjuhën vendase nuk shkruhej kurrë, nën pushtimin romak). Tani është e qartë që, në një vend gjuhë zyrtare e të cilit është greqishtja, do të ishte e habitshme që një ndikim i tillë të zhdukej plotësisht. Me fjalë të tjera, shqiptarët nuk janë autoktonë në Shqipëri, dhe kontaktet e tyre me grekërit janë të vona. Por nëse ata vijnë nga Dakia, kjo gjë shpjegohet lehtë, meqenëse ato tri osekatër fjalë mund ti atribuoheshin substratit ilir, që padyshim ekziston në shqipen (e katreguar me prova p.sh. Marko La Piana), edhe pse është i dobët (shqipja është substancialisht një gjuhë trake-dake me shumë ndikime latine, sllave, turke, venedikase).Së dyti, toponomastika e Shqipërisë është kryesisht sllave (Puscariu); shqiptarët janë prandaj të ardhur nga Dakia, ndoshta me një infilitrim të ngadalshëm pasi e kishin okupuar sllavët atë territor (shek. V i e. sonë). Kanë mbetur në Shqipëri, është e vërtetë, disa emra të lashtë, me propabilitet ilirë (Shkodër, Durrës, etj); por këta emra nuk tregojnë në shqipen e sotme ato ndryshime fonologjike që duhet të tregonin sikur nga ilirishtja (ose nga latinishtja) të kishin kaluar drejtpërdrejtë në shqipen; kështu sk -fillestare e Skodra nuk mund të jetë shqipe, sepse në shqipen një sk e lashtë ka një përfundim të ndryshëm (h, krhs. njoh= lat.gnosco, gr. dial γνωσχω gnosko); σχιá, alb. hij). E gjithë terminologia detare dhe e peshkimit (duke përfshirë peshk pesce) është në gjuhën shqipe me origjinë latine ose venedike ose italiane ose sllave. Dhe në të vërtetë shqiptarët janë një popull barijsh, kontinentalë, që nuk është i mësuar me detin. Kurse ilirët ishin lundrues shumë të aftë e piratë dhe e kërcënuan rëndë zotërimin romak në Adriatik (mjafton të thuhet se një tip anije romane, e famshmja liburne, ka një emër ilir). Trashëgimtarë të tyre janë prandaj jo shqiptarët, por piratët e tmerrshëm Uskokët e Narentës, që kaq shumë dhe kaq gjatë e trazuan flotën shumë të fuqishme të venedikasve. Trashëgimtarë të ilirëve qenë përkundrazi dalmatët, gjuha e të cilëve është shuar në mbarim të shekullit të kaluar. Është një gabim i rëndë, (dhe shpresoj ta tregoj shpejt në një punim që jam duke përgatitur) të afrohet rumanishtja dhe elementi latin i shqipes me dalmatishten: dalmatishtja paraqet një shtresë shumë më të lashtë latiniteti me qënë se Dalmacia dhe Illirkumi qenë pushtuar e romanizuar ndoshta në vitin 167 para erës së re, me siguri në vitin 9 para erës së re. Dhe në të vërtetë edhe duke mos prekur fakte të tjera dalmatishtja ruan të paprekura velaret latine (kenour nga cenare) që në shqipen e në rumanishten të paktën janë prekur (shq.qind nga lat.centum). Prandaj dalmatishtja është ilirishte-romane, kurse rumanishtja (dhe brenda kufijve të romanitetit të saj, shqipja) janë dakoromane, ose po të duash, trako-romane. Shqiptarët janë pra në pjesën më të madhe pasardhës të dakëve, popull i qytetëruar dhe trim, që luftoi gjatë dhe krenarisht kundër romanëve.

DISKUTIM MBI KUMTESËN E [...] G. BONFANTES

Nga Eqrem Çabej
[...]

Në lidhje me kumtesën shumë interesante të Prof. Giuliano Bonfantes edhe në lidhje me diskutimet që u bënë rreth saj, po lejohem të prek sa më shkurt vetëm tri pika: E para, marrëdhëniet rumune-shqiptare; e dyta, huazimet latine të shqipes; e treta, huazimet greke të vjetra të shqipes. Që nga F. Miklosichi e këtej është thënë se marrëdhëniet leksikore rumune-shqiptare rrjedhin prej një burimi të tretë, prej një substrati, trak ose dak, si ta quajmë, substrat gjuhësor i kohës antike. Aty ndërtohet një ekuacion me dy të panjohura:rrjedhohen (derivohen) fjalë nga një substrat, për të cilin për këto fjalë që janë nëdiskutim, nuk dimë as gjënë me të vogël. Po ti analizojmë përkundrazi këto marrëdhënieleksikore një nga një, shohim se një pjesë e mirë e tyre gjejnë shpjegim evident nëgjuhën shqipe, edhe bile një shpjegim prej një periode relativisht të vonë të kësaj gjuhe, të zhvillimit të saj të brendshëm, edhe jo shumë të vjetër, afërsisht të mesjetës së hershme. Kështu që në vend që të kemi përpara nesh elemente pararomake(gjermanisht vorrömsiche Bestandteile), kemi të bëjmë shpeshherë me elemente mesjetare të hershme. Le ta sqarojmë këtë me disa shembuj. Kemi fjalën bashkë, ndukë, një bashkë lesh , rumanisht basc. Në dialektet e shqipes krahas me bashkë ka edhe barukë, me të njëjtin kuptim. Kjo tregon qartë që bashkë reflekton njëbarashkë, që pra bashkë është një trajtë sekundare e shqipes, të cilën e ka marrë rumanishtja. Në rumanishten fjala basc është e izoluar, në shqipen ka farefisin e saj. Marrim fjalën këlbasë, gëlbazë, rumanisht clbeaz, glbeaz , të cilën e ka edhe greqishtja e re bashkë me ndonjë tjetër gjuhë të Ballkanit. Gustav Meyeri e ka parë fort mirë ndërtimin dhe historinë e kësaj fjale, dhe ne nuk gjejmë arsye për tu larguar prej tij e të shkojmë me mendimet e disa gjuhëtarëve më të rinj. Sikundër e pa ai dijetar, këlbaza, është një sëmundje që kalb mëlçinë e bagëtisë. Prandaj emri i saj lidhet me kalb , dhe ka dalë idealisht nga një kálbëzë. Është një emër sëmundjeje i karakterit eufemistik, në pajtim me mendësinë primitive, i formuar me një zë deminutive, si emrat e sëmundjeve verdhësë, irizë etj. Aty u shpërngul theksi në shqipen në një periodë relativisht të vonë, sikurse nga dérdhëzë ka dalë derdhazë nga búkurëzë bukurezë etj., një dukuri normale në gjuhën shqipe. Në shqipen, këlbazë lidhet me kalb , në rumanishten nuk lidhet me asgjë. Marrim tani fjalën moshë, me kuptimin që dihet. Ruamnisht mo është plak, moa plakë. Në gjuhën shqipe moshë është e lidhur me mot kohë; vjet. Këtë e tregon fare mirë dhe një pasazh i Gjon Buzukut, ku mot është përdorur me kuptimin e moshës , përdorim që ruhet edhe sot nëpër dialekte. Fjala shtrungë , e cila rron në mbarë gjuhët ballkanike dhe përtej caqeve të tyre, lidhet përbrenda shqipes me shtroi . Ajo ka edhe kuptimin shtresë, vend fjetjeje, ndonjë shtrungë për të fjetur. Kuptohet se s’mund të thotë një njeri “s’kam një vathë delesh ku të fle”, po aty është fjala për një vend fjetjeje për njerëz. Prandaj shtrungë është shtresë dhe lidhet, siç u tha, me foljen shtroj . Del pyetja se ku ka një sufiks -ungë në shqipen? Po, ka. P.sh. prej shtjell ka dalë shtëllungë . Shohim kështu se shtrungë dhe morfologjikisht dhe kuptimisht hyn në mënyrë të natyrshme në sistemin gjuhësor të shqipes. Prandaj për mendimin tonë strunga e rumanishtes dhe e të tjerave gjuhë ballkanike e ka burimin në gjuhën shqipe. Për elementet latine të shqipes është shumë e vërtetë çthotë Prof. Bonfante, që këto elementë paraqesin një afri të madhe me ato të rumanishtes. Po kjo është njera anë, njëri aspekt i çështjes. Huazimet latine të shqipes mbajnë një pozitë të ndërmjeme midis elementit latin ballkanik, ose lindor në daçi, i cili përfaqësohet kryesisht me rumanishtem, dhe elementit latin që reflektohet me dalmatishten, e sidomos me gjuhët romane perëndimore. Shqipja ka një numër mjaft të madh fjalësh latine që si ka rumanishtja. Kjo tregon që shqipja u formua si gjuhë në një truall të ndryshëm nga ai i formimit të rumanishtes, në çdo rasë jo në Ballkanin lindor. Ka edhe disa veçori fonologjike që e largojnë nga rumanishtja; p.sh. k-ja latine para një zanoreje të çelët që u bë q në shqipen (qiqër etj.) e që nuk arriti në shkallën e një ç-je afrikate, tregon një depërtim më të hershëm të elementit latin sesa ai që ndodhi në Daki. Lidhur me elementin latin, desha të shtoj se ndonjë fjalë si lat. conventus, shqip kuvénd, rum. cuvint, e kadhe greqishtja e re, kuvenda, kuvendlazo, etj. Kështu qëndron, në vija të përgjithshme, puna e latinitetit ballkanik, një fushë që nuk përfshin vetëm lidhje specifike midis rumanishtes e shqipes. Sa për përmasat dhe vëllimin e këtij ndikimi gjuhësor, është përtë shënuar se gjuhësia shqiptare vepron në këtë drejtim, që atë e ka reduktuar mjaft. Porezulton tani, pas një analize objektive të materialit, që disa qindra elementesh latine të shqipes bien poshtë. Këto elemente që eleminohen, janë pjesërisht huazime italiane,pjesërisht fjalë vendi (autoktone), pjesërisht të ndonjë gurre tjetër. Me gjithë këto zbritje që i bëhen, nuk ka dyshim se elementi latin në fushën e huazimeve të shqipes kualitativisht mbetet në krye. Duke kaluar tani te huazimet e shqipes prej greqishtes së vjetër, vihet re se këto janë shumë më të pakta se huazimet latine, ato sillen rreth numrit tridhjetë ose pak më shumë. Me gjithë këtë, si pjesërisht më të lashta se huazimet latine, ato kanë një rëndësi të veçantë për historinë e gjuhës shqipe. Ndër të tjera, ato vërtetojnë që gjuha shqipe ose, me fjalë të tjera, shkalla e lashtë e saj është folur në Shqipëri e në trevat përreth në periodën antike. Vëllimi i pakët i këtij elementi përkundrejt elementit latin nuk përbën një rrethanë që mund të dëshmonte të kundërtën. Edhe për kohën mesjetare bizantine dhe kohën e re, perioda historike për të cilat dihet mirëfilli që shqiptarët kanë banuar në viset e tyre të sotmet, ndikimi gjuhësor i ardhur prej bregdeti, prej Italie krejt ashtu si në epokën antike ka qenë shumë më i fortë se ai i Greqisë, kur të kemi parasysh huazimet që kanë depërtuar në mbarë shqipen, dhe ky proces vazhdon edhe sot e kësaj dite. Kjo ka arsyet e veta territoriale, tregtare e kulturore. Ndikimi grek ka qenë dhe është më fort i karakterit dialektor. Ka një numër grecizmash të mbarë shqipes,por vëllimi i këtyre është shumë më i vogël se ai i ndikimit të italishtes. Kështu edhe në kohën antike ndikimi latin ka qenë shumë më i madh se ndikimi i greqishtes. Një tjetër rrethanë me rëndësi për të gjykuar për vendin se ku u kryen marrëdhëniet greke-shqiptare të antikitetit, është kjo, që përbrenda elementit grek të shqipes, ka disa dorizma, ka disa fjalë që janë me burim të sigurtë prej dialektit dorik-grek veriperëndimor. Të tilla janë drapën drapër prej drápanon (jo drépanon), qull prej fonetikisht hjuls , etj., të cilat kanë a në vend të e -së,u në vend të y -së, etj. Aty del pyetja e karakterit historik: ku i kanë marrë të parët e shqiptarëve huazimet e këtij lloji? Të themi se i kanë marrë në Ballkanin lindor, a në Daki, atëherë pse si kanë rumunët? Thotë Klaus Haebler se të tilla elemente leksikore depërtuan prej bregdeti brenda thellë në Ballkan dhe atje diku kaluan në gjuhën shqipe. Po në gjuhën shqipe ka edhe dorizma të tilla si mokën, mokër , e është vështirë të mendohet që të kenë marrë kolonistët doras dhe mokrën e ta kenë çuar thellë në brendësi të Gadishullit ballkanik. Në këto rrethana, kur të kundrohen të dhënat gjuhësore, në mënyrë metodikisht të drejtë, në lidhje me situatën historike, këtu ka dy mundësi për interpretimin e këtyre elementeve greke dialektore: Ose këto kanë hyrë nëpërmjet ngulimeve dorike-ilire të bregdetit si Lissos, Dyrrahion, Apolonia etj., ose kanë depërtuar nga dialektet e Greqisë veriperëndimore, si ato të Akarnanisë, Etolisë, të cilat, sikundër dihet, ishin gjuhësisht të afra me dorishten. Ose si besoj unë nëpër të dyja rrugët njëkohësisht. Duke përmbledhur çu shtjellua në këtë diskutim, edhe duke lënë mënjanë toponiminë e vjetër, do të thuhet se ka elemente gjuhësore që flasin në të mirë të djepit të gjuhës shqipe, në anën perëndimore të Gadishullit ballkanik. Është një nder për ne që Prof. Bonfante merr pjesë në këtë kuvend ku jemi mbledhur. Ne gëzohemi që ai po merret me problemet e gjuhës shqipe. Unë shpreh bindjen time, dhe besoj edhe të shokëve të mi, që Prof. Bonfante, si një gjuhëtar me famë botërore që është, po të vazhdojë të merret me gjuhën shqipe, ka për të kontribuar shumë në thellimin e studimeve shqiptare.

DISKUTIM RRETH KUMTESËS SË G. BONFANTES

Nga Androkli Kostallari

Në lidhje me kumtesën e Prof. Xhuliano Bonfantes dua të theksoj që në fillim se ne gëzohemi si albanologë që një indoevropianist dhe teoricien i njohur në fushën e glosologjisë si Prof. Bonfante, i çmuar edhe nga Norbert Jokli për kontributet e tij të rëndësishme në linguistikën indoevropiane, po e zgjeron interesimin e tij për problemet gjuhëve të lashta ballkanike, ndër të tjera edhe për problemet e gjenezës së gjuhës shqipe. Sigurisht, në fushën e studimeve ballkanologjike, ashtu si edhe në fushat etjera, lindin teori të ndryshme. Shkenca shkon përpara; por ka raste shkenca kthehet edhe prapa, hipoteza të mëparshme rimerren përsëri, disa fakte vijnë përsëri në konsideratë e kështu me radhë. Pikërisht në këto përpjekje, me këto zikzake shkenca shkon përpara. Në kumtesën e Prof. Bonfantes, siç e theksoi edhe ai vetë, parashtrohet sidomos hipoteza e prejardhjes trake të gjuhës shqipe, e cila është rimarrë kohët e fundit në mënyrë të theksuar nga studiuesi rumun Russu. Mund të thuhet që vepra e këtij dijetari është një paraqitje e re e tezës trake të shtruar më përpara edhe nga dijetarë të tjerë. Unë nuk do të ndalem këtu në mënyrë të veçantë për të diskutuar në lidhje me tezat e prejardhjes trake ose ilire të gjuhës shqipe. Kjo çështje u rrah në kuvendin tonë gjerë e gjatë. Përveç referatit kryesor të Prof. E. Çabejt, referat i mbështetur në fakte e argumente shkencore shumë bindëse, u bënë edhe një varg kumtesash të tjera nga studjues të njohur, siç ishte kumtesa e Prof. Mahir Domit mbi disa përputhje të elementeve fjalëformuese në ilirishten e në shqipen, kumtesa e prof. Idriz Ajetit mbi disa të dhëna gjuhësore që vërtetojnë në raste të caktuara parësinë kronologjike të elementit shqiptar ndaj atij sllav, gjithashtu edhe kumtesat e akademikut VI. Georgiev, të Prof. Katiçiçit, Prof. Kroslandit, Prof. V. Pizanit etj. Nuk do të përmend edhe mjaft studime të kohëve të fundit që sjellin fakte dhe argumente të reja në favor të tezës ilire. Dua të theksoj se, siç u vu në dukje në referatin e Prof. E. Çabejt, edhe vetë Norbert Jokli, i cili ka qenë për një sintezë të burimit të shqipes, duke e lidhur këtë gjuhë si meilirishten, ashtu edhe me trakishten, ka sjellë më vonë fakte e interpretime të reja në të mirë të burimit ilir. Mbi të gjitha, duke e parë problemin në një vështrim të gjerë historiko- linguistik, mund të themi se teza kryesore, baza, mbi të cilën mbështeten të gjithakonstruksionet në fushën e linguistikës dhe të shkencave historike për problemin egjenezës së shqipes, është fakti se trualli gjuhësor i shqiptarëve është pikërisht ai ku kanë banuar edhe ilirët. Kjo vërtetohet edhe nga të dhënat e shumta të arkeologjisë sonë, sidomos nga zbulimet e bëra në këta 20 vjetët e fundit. Nga ana tjetër, historia nuk njeh ndonjë dyndje të madhe popujsh nga qendra e Ballkanit drejt perëndimit dhe një dyndje e një popullsie kaq të madhe, siç janë shqiptarët, e cila duhet të kishte shkaqe shumë të thella ekonomiko-shoqërore, politike etj., nuk mund të kishte kaluar në asnjë mënyrë në periudhën historike pa u vëzhguar, pa u vënë re nga bashkëkohësit, studjuesit e dëshmitarët e tjerë. Sigurisht ky është një argument i përgjithshëm. Mbi këtë kanë zënë vend teza, konkluzione dhe argumente të ndryshme të karakterit specifik. Këtu dua të përmend disa shembuj të kufizuar që vërtetojnë se një varg argumentesh që sjell Russu dhe përkrahësit e tjerë të tezës trake nuk u qëndrojnë fakteve e argumenteve që njeh gjuhësia e sotme ballkanologjike dhe albanologjike, pra, kritikës së sotme shkencore. Do të marr, për shembull, ekuacionin që paraqitet në kumtesën e Prof. Bonfantes, ku thuhet se kanë mbetur në Shqipëri disa emra të lashtë që mund të jenë ilirë si Shkodër e Durrës (Dyrrachion) dhe se këta emra nuk paraqitin në shqipen e sotmeato ndryshime fonologjike që duhej të paraqitnin sikur të kishin kaluar drejtpërsëdrejti nga ilirshtja në shqipen. Kështu thuhet, p.sh. se shk - nistore tek Shkodra nuk mundtë jetë shqipe, sepse në shqipen një sk e lashtë duhej të kishte dhënë një h, siç ngjet tek njoh / gnosko , ku, ndërkaq, -sk- nuk është nistore. Me sa duket, këtu ngatërrohendy plane kronologjike, historike. Ekuacioni sk-h (pra ekuacioni njoh / gnosko) është një ekuacion i vërtetë, por ai i takon një periudhe më të lashtë, kurse ekuacioni Scodra > Shkodra është një ekuacion që vjen në konsideratë, duke u marrë si prerje kronologjike, historike një periudhë më e vonë periudha antike dhe ne do ta shikojmë këtëekuacion me atë sy që shikojmë evolucionin, pasqyrimin që kanë pasur në shqipenelementët e kohës latine (ashtu si p.sh. scamnum ka dhënë shkamb/shkëmb , edhe Scodra ka dhënë Shkodra etj.). Dua të theksoj këtu që nuk janë vetëm pak emra si Shkodra, Durrësi etj., që shpjegohen vetëm me mjetet e shqipes; ne kemi një varg emrash të tjerë të tillë. Pikërisht këta emra përbëjnë një nga argumentet kryesore që jeponomastika për tezën ilire. Ky material u parashtrua qartë në referatin e Prof. E. Çabejt. Ai është analizuar gjerësisht edhe në studime të tjera të kohëve të fundit. Prandaj do tëpërmend këtu vetëm disa prej tyre si Astibus : Shtip, Drivastum : Drisht, Naissus :Nish, Scupi : Shkup, Scardus mons : Sharr, Lissus : Lesh, Isamnus : Ishëm, Scampinus : Shkumbin, Ragusium : R(r)ush, Pirustae : Qafa e Prushit, Aulon : Vlonë > Vlorë, Thyamas : Çam etj. Siç shihet , këtu kemi të bëjmë me dy plane historiko- kronologjike të ndryshme. Dihet se që nga koha e Grimit është vërtetuar se ligjet linguistike kanë karakter historik dhe nuk veprojnë në të gjitha kohët. Një ligj fonetikvazhdon deri në një farë kohe, pastaj pushon se qeni një ligj aktiv dhe fillon të veprojë një ligj tjetër. Vetëm këto pozita historike na japin mundësinë të arrijmë në përfundime objektive. Do të prek edhe një çështje tjetër. Thuhet se janë shumë të pakta huazimet e shqipes nga greqishtja e vjetër, gjë që tregon se shqiptarët nuk kanë qenë qysh prej kohëve të lashta në kontakt me grekët, pra në këto troje ku banojnë sot, ku do të ishte mundësia që ata të vinin në një kontakt të tillë. Edhe në kumtesën e Prof. Bonfantes thuhet se Prof. E. Çabej paska gjetur deri më sot vetëm 3 ose 4 huazime të tilla. Së pari, dua të sqaroj se kjo e dhënë nuk është e saktë. Nga studimet e derisotshme dalin mbi 30 huazime të lashta të shqipes nga greqishtja e vjetër. Bile po të marrim në konsideratë edhe disa huazime, të cilat vihen në dyshim në se janë greke apo latine, shtohen edhe një 10 të tjera. Kështu numri i tyre arrin në rreth 40. Ky nuk është një numër i vogël, potë kemi parasysh se flitet për relikte, për mbeturina të kohëve shumë të lashta, gjë që do të thotë se numri i tyre, pa dyshim, në kohën e vet ka qenë shumë më i madh. Dua të përmend këtu një vepër postume të Norbert Joklit, të zbuluar prej nesh në seksionin e dorëshkrimeve të Bibliotekës Kombëtare të Vjenës. Në këtë studim Jokli, duke thelluar argumentet e tij në favor të lidhjeve gjenetike mes ilirishtes e shqipes dhe të autoktonisë së popullit shqiptar në këto vise ku është sot, analizon edhe një varg elementesh të tjera që i përkasin fondit të huazimeve të shqipes nga greqishtja e vjetër. Ndër të tjera, ai analizon edhe fjalën tarogzë , të cilën e lidh me greqishten á dhe arrin në përfundimin se kontaktet midis shqiptarëve të lashtë dhe dorëve kanë qenë shumë të vjetra. Dëshiroj gjithashtu të ndalem edhe në një pikë tjetër. Thuhet, si një argument në favor të tezës së ardhjes së vonë të shqiptarëve (në mesjetë) në këto troje, se toponomastika e Shqipërisë është kryesisht sllave. Tashmë është e qartë se një pohim i tillë nuk i përgjigjet realitetit. Materialet e kartotekave tona onomastike, që janë kartotekat më të plota për truallin shqiptar, tregojnë se toponomastika e Shqipërisë nuk është kryesisht sllave. Është e vërtetë se në disa zona të Shqipërisë, sidomos në Shqipërinë Jugore, ka një toponimi të gjerë sllave, por kjo është vetëm një pjesë relativisht e vogël në tërësinë e toponomastikës shqiptare, e cila është shumë më e gjerë. Është për tu përmendur se këtu shpeshherë nuk bëhet dallimi midis makrotoponimisë dhe mikrotoponimisë. Po ta bëjmë këtë krahasim, do të shohim qartë se në fushën e mikrotoponimisë shqiptare mbizotëron në mënyrë të dukshme mikrotoponimia me prejardhje shqipe ose ajo që buron nga apelativa, të cilët mund të jenë huazim nga gjuhë të tjera, por janë bërë me kohë pronë e leksikut të shqipes. Kjo gjë mund të pohohet edhe për një varg toponimesh sllave. P.sh., toponime të tilla si Koritë, Goricë etj. nuk janë toponime të lindura drejtpërdrejtë si toponime sllave, por janë toponime të lindura nga apelativat, nga huazimet sllave në shqipen; ato jetojnë edhe sot si fjalë të zakonshme të leksikut të shqipes. Pa dyshim, fusha e onomastikës, siç del nga onomastika më e lashtë dhe nga onomastika sllave, që është më e vonë, është një fushë shumë e gjërë që përbën, për mendimin tim, një hallkë të rëndësishme për ta çuar më tej këtë problem në planin historik. Dua të vë në dukje sidomos këtu dhe të përkrah mendimin e shprehur nga Prof. Katiçiç, për një shfrytëzim sa më të plotë të antroponimisë. Megjithëse antroponimia është më e lëkundshme dhe më e ndjeshme se toponimia, prapseprapë, duke e parë me një sy historik këtë lëvizshmëri, këtë paqëndrueshmëri të antroponimisë e duke bërë shtresëzimet përkatëse, ne mund të arrijmë disa konkluzione më të plota përsa i përket edhe vetë gjuhës. Këtu Prof. M. Domi shprehu dje pikpamjen se antroponimia nuk është një bazë edhe kaq e qëndrueshme për të na dhënë njëmbështetje të mirë për analizën gjuhësore. Unë do të thosha se, sigurisht, në parim antroponimia ka një qëndrueshmëri më të vogël se toponimia, por ajo, megjithëkëtë, mund të shërbejë si një mbështetje e rëndësishme edhe për studimet gjuhësore historike. Pikërisht, edhe ai shembull që u dha dje, - sistemi i triemërshit në Shqipërinë e Veriut dhe në Labëri, që pasqyrohet gjerë sidomos në ciklin e kreshnikëve, na jep mundësi që midis këtyre dy vatrave, ku dëshmohet triemërshi, të përpiqemi të rindërtojmë deri në një farë shkalle edhe tablonë gjuhësore të territorit të ndërmjetëm, ku nuk kemi sot dëshmi të tilla. Sidoqoftë, kjo prerje, që është një prerje më e lashtë se ajo e zonave ku triemërshi nuk është ruajtur, na jep një mundësi të re për vështrimin historik, na lejon të kapim një hallkë për të depërtuar më tej. Nuk mund të mos kihet parasysh edhe se antroponimia, e cila shpeshherë ka lidhje edhe me toponiminë, ka edhe ajo një farë qëndrueshmërie në vetvete. Ska dyshim, se antroponimia shqiptare është një fushë deri më sot e shfrytëzuar në mënyrë të pamjaftueshme dhe studimi i saj mund të sjellë dobi në disa drejtime. Mendoj se krahas kërkimeve të veçanta, botimi sa më i plotë i materialeve të Atlasit Linguistik Mesdhetar, i cili po hartohet në kohën tonë, gjithashtu edhe botimi i materialeve të gjëra onomastike nga shkencëtarët e vendeve ballkanike dhe nga ballkanologët e tjerë që punojnë për grumbullimin sa më tërësor të onomastikëssë kësaj treve, do të sillte një bazë të re faktike për studimet ilire. Mendoj, gjithashtu, se në këtë fushë do të ishte e nevojshme të përmirësohej edhe metoda e kërkimeve, dukee bërë këtë metodë më historike, pra edhe më objektive. Jam i bindur se një specialist i shquar, siç është Prof. Bonfante, duke u thelluar në njohjen e këtyre problemeve dhe të rezultateve të reja të studimeve albanologjike e ballkanologjike do të sillte padyshim një kontribut me vlerë në këto studime, ndër të tjera, edhe për sqarimin e një problemi kaq të koklavitur e të një lashtësie kaq të thellë, siç është problemi i gjenezës së gjuhës shqipe dhe i lidhjeve të vjetra të gjuhëve ballkanike e të atyre të pellgut të Adriatikut e të Egjeut.

PERGJIGJE

Nga Giulio Bonfante

Më vjen keq se nuk mund ti pranoj kritikat që mu bënë, mbasi nuk është rrëzuar asnjë prej argumenteve të mia, dhe as nuk mund të mohohen ato shtatëdhjetë fjalë që janë të përbashkëta midis shqipes dhe rumanishtes, dhe as që mund të mohohet (fakt me shumë rëndësi) se elementi latin i shqipes dhe i rumanishtes është i njëjtë dhe se është shumë i ndryshëm nga dalmatishtja dhe nga gjuhët e tjera romane. Mu tha se mbështetem mbi fakte gjuhësore dhe jo mbi fakte historike. Unë nuk e marr vesh se çfarë kuptohet me këtë. Gjuhësia, për mua, bën pjesë në historinë, dmth. historia duhet të ketë parasysh faktet gjuhësore. Fakti se spanjollët flasin latinisht është një fakt historik. Ndoshta e keni fjalën për atë që quhet historia diplomatike, dmth. historia ashtu si del nga dokumentet e shkruara, diplomat, burimet, etj. Mirëpo,nga kjo pikëpamje, ne jemi në errësirë të plotë, qoftë për shqiptarët, qoftë për rumunët, sepse nuk kemi fare dokumenta. Këto dokumenta mungojnë për shumë shekuj, dhe prandaj gjuhësia duhet të zëvendësojë në këtë rast historinë. Se shqipja ka pak fjalë nga greqishtja e vjetër, këtë e kam nxjerrë pikërisht nga punimi i Prof. Çabejt, një punim shumë i mirë, ku Çabej përmend tre raste, në qoftë se nuk gabohem. A ka shkruar apo jo punime të tjera më vonë, këtë duhet ta pranoj se nuk e di. Por, edhe në qoftë se fjalët e greqishtes së vjetër janë dhjetë a pesëmbëdhjetë, në vend të treve që përmenda mësipër, kjo nuk do ta ndryshonte shumë gjendjen: shqipja ka pak fjalë që rrjedhin nga greqishtja e vjetër. Prandaj, këto fjalë të greqishtes së vjetër rrjedhin natyrisht nga substrati ilir, të cilin unë nuk ia mohoj shqipes, ashtu siç e ka theksuar dhe mbrojtur La Piana. Unë kam thënë vetëm e vetëm: shqipja është kryesisht trakishte dhe se vetëm një pjesë e vogël e shqipes është ilirishte. Për fat të keq nuk kam arritur ti kuptoj mirë argumentet sepse nuk e flas shqipen, për çka më vjen keq dhe i kërkoj ndjesë auditorit. Atë që arrita ta kuptoj nëpërmjet përkthimit që më bënë dy kolegët, i jam përgjigjur senuk më ka bindur, prandaj u ktheva te teza që u kam paraqitur më parë. Ju falenderoj shumë.

Për fat të keq nuk kam arritur ti kuptoj mirë argumentet sepse nuk e flas shqipen, për çka më vjen keq dhe i kërkoj ndjesë auditorit.

Se shqipja ka pak fjalë nga greqishtja e vjetër, këtë e kam nxjerrë pikërisht nga punimi i Prof. Çabejt, një punim shumë i mirë, ku Çabej përmend tre raste, në qoftë se nuk gabohem.

Zeus10 wrote:Alb, indoeuropianistet nuk jane titane, ata jane se paku te perhumbur ne teori pa krye.

Zeus10 wrote:

Se shqipja ka pak fjalë nga greqishtja e vjetër, këtë e kam nxjerrë pikërisht nga punimi i Prof. Çabejt, një punim shumë i mirë, ku Çabej përmend tre raste, në qoftë se nuk gabohem.

Mjafton ti hedhesh nje sy arberiaonline dhe mund te nxirren te pakten 300 fjale qe greqishtja e vjeter i ka marre prej shqipes, kur murgjit e perdoren kete te fundit per krijesen e etyre te Kishes.

Në vëllimin V që sapo ka dalë nga shtypi janë trajtuar etimologjitë e rreth 1800 fjalëve me burim të ndryshëm, fjalë autoktone të trashëguara nga një periudhë e hershme indoeuropiane, ose të krijuara më vonë brenda shqipes si: kallëzoj, karpë, katund, kohë, kollë, kripë, krua, kthej, ku, kush, kur, kurrë, ky, larë, lashtë, lej, lentoj, leje, lëkurë, lëpjetë, lidh, lig, lodh, lot, mal, man, mbjell, mjaltë, mjel, mjekër mat, mot, etj.;

fjalë të huazuara nga gjuhë të tjera, por që janë bërë pjesë e leksikut të shqipes

nga latinishtja: kalë, këmishë, këndoj, këshillë, këngë, kërkoj, kërshëndella, krushk, kreshmë, kryq, kujtoj, lavd, letër, lexoj lëvroj, libër, ligj, luftë; mjek, mjeshtër mëshirë, mbroj, maj etj.;

nga greqishtja e vjetër dhe e re: kandër, lakër, liqen, mollë, mokër, mështekër, merimangë, kallogjer, lajm, lehonë, lloj, lajthis, livadh etj. ;

nga sllavishtja:, kalit, kastravec, kokosh, korit, kosë kockë, kosh, krahinë, kral, krasit, log, lopatë, lubi, mace etj.;

nga turqishtja: kalem, kamxhik, karagjoz, karvan, kasap, komshi, lejlek, madem etj.,

nga gjuhët romane të sotme etj.

Brenda fjalëve lema që shpjegohen etimologjikisht gjejnë shpjegim edhe shumë fjalë të tjera që kanë lidhje fjalëformuese e kuptimore me to.

Zeus10 wrote:Eshte per te ardhur keq, qe gjuhetare si Çabej, vleresohen me nota maksimale. Ne vellimin e fundit te publikuar, Çabej vazhdon te gjeje shumicen e fjaleve shqip te rrjedhura nga gjuhet e tjera:

Në vëllimin V që sapo ka dalë nga shtypi janë trajtuar etimologjitë e rreth 1800 fjalëve me burim të ndryshëm, fjalë autoktone të trashëguara nga një periudhë e hershme indoeuropiane, ose të krijuara më vonë brenda shqipes si: kallëzoj, karpë, katund, kohë, kollë, kripë, krua, kthej, ku, kush, kur, kurrë, ky, larë, lashtë, lej, lentoj, leje, lëkurë, lëpjetë, lidh, lig, lodh, lot, mal, man, mbjell, mjaltë, mjel, mjekër mat, mot, etj.;

fjalë të huazuara nga gjuhë të tjera, por që janë bërë pjesë e leksikut të shqipes

nga latinishtja: kalë, këmishë, këndoj, këshillë, këngë, kërkoj, kërshëndella, krushk, kreshmë, kryq, kujtoj, lavd, letër, lexoj lëvroj, libër, ligj, luftë; mjek, mjeshtër mëshirë, mbroj, maj etj.;

nga greqishtja e vjetër dhe e re: kandër, lakër, liqen, mollë, mokër, mështekër, merimangë, kallogjer, lajm, lehonë, lloj, lajthis, livadh etj. ;

nga sllavishtja:, kalit, kastravec, kokosh, korit, kosë kockë, kosh, krahinë, kral, krasit, log, lopatë, lubi, mace etj.;

nga turqishtja: kalem, kamxhik, karagjoz, karvan, kasap, komshi, lejlek, madem etj.,

nga gjuhët romane të sotme etj.

Brenda fjalëve lema që shpjegohen etimologjikisht gjejnë shpjegim edhe shumë fjalë të tjera që kanë lidhje fjalëformuese e kuptimore me to.

Une vazhdoj ta pyes veten: "Si e therrisnin shqiptaret mollen psh, para se te binin ne kontakt me greket"???