Nyjet dhe pjesezat e shqipes si parashtesa ne fjaleformin

[Zeus10]

Gjuha shqipe, megjithese nje gjuhe e vogel sot, mund te jete pasardhesja e nje gjuhe te folur, qe duhet te jete perdorur nga shume njerez, pertej kufijve te sotem, perpara se gjuhet e besimit te merrnin dominance.
Struktura e fjaleve dhe kuptimi qe kane elementet brenda tyre, mund te jete ne favor te kesaj teze. Zakonisht fjalet komplekse, kane nje structure te tille:
parashtese + rrenje + prapashtese(ose/dhe mbarese)

Ajo qe presupozohet e paanalizueshme ne pjese me te vogla eshte rrenja e fjales, por kjo kurrsesi nuk do te thote, qe nuk mund te gjurmohet kuptimi i saj. Kjo eshte e vlefshme dhe per parashtesat, qe shpeshhere jane atje per te negativizuar kuptimin e fjales pasardhese, psh:

rational-------------irrational
predictable-------------unpredictable

Kam zgjedhur tri fjale te anglishtes per analize, per te provuar qe kuptime te shqipes, te shprehura grafikisht nga nje shkronje apo grup shkronjash, jane te pranishme ne gjuhe te huaja, por ne nuk i veme re sepse nuk besojme tek kjo gje.

1. obedience
2. ignorance
3. tolerance

te tre keta emra, kane fjalet analoge ne shqip, qe jane specifike per shqipen (rasti 1) ose jane futur ne shqip prej leksikut te huaj(rasti 2&3). Ato jane :

1. bindje
2. injorancë
3. tolerance

Ne analizen time, nuk do merrem fare me prapashtesat, qe jane formuar si nje akumulim mbaresash : ence, ance, sepse ato nuk perfaqsojne asgje dhe nuk jane misherim I formimit nga e folmja, por jane me shume si pasoje e rregullimeve gramatikore jashte se folures.

Le ti analizojme nje nga nje ato.

1. Nuk ka dyshim, qe fjala obedience ka lidhje me latinishten oboedire por ne te njejten kohe, 'obedience' si emer eshte e lidhur shume me foljen obey, qe per hir te se vertetes, duke qene folje, i paraprin emrit ne gjuhen e folme. Por cdo te thote te bindesh? Nje nga kuptimet themelore te tij eshte:

2. Veproj sipas kërkesave dhe urdhrave të dikujt, e dëgjoj dikë dhe i nënshtrohem pa e kundërshtuar. U bindem prindërve. I bindem urdhrit. Bindem pa fjalë.

pra me pak fjale: veproj/bëj si ç'më thonë

Fakti qe ne gjuhen angleze, vete kuptimi i fjales bindem, bartet vetem prej porcionit: obey pa shtuar klasterin dire te latinishtes, tregon qe kuptimi i vete fjales gjendet vetem ne bey(anglisht) dhe per analogji boe(latinisht). Cdo te thote bey(eng) ose boe(lat) ne shqip? Ajo eshte folja shqipe bëj(veproj) qe ka lindur bashke me gjuhen shqipe, si nje nga fjalet e para te saj ne mos e para. Pra ne shqip :

obey---------do te thote e bëj( çfarë me kërkohet të bëj)

nuk po merrem fare me mundesine qe dire, perkthehet me thane pra gjithe fjala obeudire, mund te kete kuptimin:

e bëj çfarë më thonë të bëj

por do ndalem vetem ne parashtesen 'o'(lat/eng) qe sipas te gjitha gjasave eshte nyja 'e' e shqipes se sotme, qe nga nje forme diateze e foljes shqip ka dhene nje forme leksikore te latinishtes.

[Zeus10]

2. ignorance

Kete fjale e kemi studjuar dhe me pare duke e vecuar strukturen e saj si me poshte:

i(parashtese privative) + gno(rrenja) + rance(prapashtese precipitive)

si dhe ne shembullin 1, nuk do merrem me prapashtesem, bile as me rrenjen qekurse dihet qe ajo eshte fjala shqipe 'njoh', por vetem me parashtesen negativizuese njeshkronjese i.
Gjuha shqipe, ka nje mekanizem automatic shume te qarte, per te shmangur perdorimin e diftongjeve, qe jane shume te veshtira per tu prononcuar. Vete zanoret jane shume te lehta per tu shprehur, por te kombinuara, ne forme diftongjesh ato jane me te veshtira. Prandaj, gjuha shqipe perdor gjysemzanoret atje ku ka mundesi, si psh ne rastin e 'i'-se. Psh prej foljes 'lidh', do të kishim emrin 'lidhia', por shqipja per efekt shqiptimi me te bute e shnderron ne : 'lidhja', pra zevendeson i--->j.
Ne rastin e fjaleve :
ignorance
irresponsible
irresistible

i-ja nistore eshte thjeshte nje privative me kuptimin JO(mos, nuk, pa), pra eshte jo-ja e shqipes, qe ne gjuhet tekniko-fetare, si latinishja etj, prezantohet vetem me shkronjen i.

ignorance eshte j(o)njoh-je eshte pa-di-ja e jone per te zbuluar sekretet e gjuhes dhe gjithe botes.

[Zeus10]

3. tolerance

Edhe kjo fjale si ajo para saj ka te njejten strukture:

to(parashtese) + le(rrenje) + rance(prapashtese akumulative)

Cfare eshte toleranca dhe pse jane perdorur pikerisht ky kombinim shkronjash, per te shprehur ate:

Nje nga kuptimet themelore eshte

.....le-jueshmëri kundrejt opinionit, besimive, sjelljes, praktikave te te tjereve, qe mund te ndryshojne prej atyre te tuajat

Pra rrenja le, perkon me fjalen e stelashte te shqipes lë, nje fjale shume e thjeshte qe misheron ne germe dhe paraqitje, vete kuptimin e saj.

Fjala tole-rate, eshte folja shqipe lë me pjesezen të, të lë, qe e kombinuar me pjesoren le-rë , jep tëlerë+ prapashtesen angleze ate, perftojme nje fjale anglisht: tëlerëate~tolerate

Vete fjala angleze qe bart kutimin e vertete eshte allow, ku a-ja kryen te njejtin funksion qe kryente o-ja ne fjalen obey, kurse klasteri ow paraqet nga ana grafike ë-në e shqipes. Thelbi i kuptimit perfaqsohet ne te vertete vetem nga l-ëja, por duke qene se nuk ka 'kocke' pa 'mish'(bashketingellore+ zanore) edhe toleranca e l-së nuk shkon me pak se nje zanore fluide.

[rrëqebull]

Nuk i kam hetuar ndonjëherë fjalët 1 dhe 3 për të parë nëse më dalin përfundime të njëjta me tuajat Zeus10 por për mendimin tim nuk ka dyshim që kjo është mjetudha (metoda) e duhur për të ndjekur! Sa i përket hetimit që i keni bërë fjalës 2, shpjegimi juaj për parashtesën i- më duket tepër bindës dhe më vjen të shtoj që motërzimi i saj me parashtesën tjetër mohëse n- mund të shpjegohet me sak të njëjtin varg tingullndryshimor që hasim për numrin `një`: í >< ji >< nji/ níj >< ni.
Pra edhe fjala `jo(h)`, pasur parasysh këto sa u thanë, mund të jetë drejtpërsëdrejti e lidhur me fjalën `nuk` e cila të jetë motërzuar nga një rrënjë °noh që ka dhënë gjithashtu fjalën `moh` [por duhet ehtuar më thellë sepse kemi trajtën e Buzukut `ënboh` që mund ta nxjerrë këtë nga °n'poh pra 'mohimi /n'/ i fjalës `poh`'].
Nëse është kështu atëherë mund të kemi pasur një varg ndryshimor (i)joh >< °n'ijoh >< n'joh [>< °no-h >< nu-k] >< °m'joh >< moh >< mos >< s'.

Ndryshimin n'j >< mj e hasim edhe tek mjegull >< njegull por me gjasë edhe tek njô >< °mjo- (rrënja që ka dhënë ilirishtojugoren μόνος ~ °mjonës, °njonës = njëjës, i vetëm.]

[Zeus10]

..... Sa i përket hetimit që i keni bërë fjalës 2, shpjegimi juaj për parashtesën i- më duket tepër bindës dhe më vjen të shtoj që motërzimi i saj me parashtesën tjetër mohëse n- mund të shpjegohet me sak të njëjtin varg tingullndryshimor që hasim për numrin `një`: í >< ji >< nji/ níj >< ni.

Kjo eshte plotesisht e mundur, pavaresisht se une nuk e di arsyen pse gjuha latine(prej te ciles huazon anglishtja), i kombinon keto pjeseza mohuse, perpara disa fjaleve te caktuara, psh kalohet nga fjale me vetem mohuesen 'i' ne krye:

irresponsible
irrational
irreversible

ne fjale me kombinim mohuesesh i(jo) dhe n(no, nuk, not)

intransitive
inadecuate

pastaj ne nje faze tjeter duket sikur ka ndodhur nje metathesis prej nu(no) -se,[nu ne shqip eshte shprehesja e me e mire e mohimit]

unjust
unreal
undo