Il Risorgimento «silenzioso» dei nuovi albanesi

[qiellikaltër]

Nje artikull i botuar ne Corriere Della Sera me 14.08.2010:

Cosa c' entrano la ginnastica funky, il progetto «costruire la Mucca Felice», l' iniziativa «Storia pio pio» o il frisbee con i corsi di arbëreshe? Un fico secco. Eppure sono finiti tutti nel mucchio di una strampalata denuncia di un quotidiano sotto il titolo «Le spese pazze della scuola». L' incipit era: «Se Alvaro Vitali avesse interpretato Pierino al giorno d' oggi, non avrebbe dovuto palpeggiare le maestre per divertirsi a scuola». E giù un elenco dei soldi «buttati» nelle iniziative più assurde e ridicole. L' inserimento dell' arbëreshe tra le cose grottesche e superflue, in anni di esaltazione dei dialetti, la dice lunga sui nuvoloni che incombono sugli albanesi d' Italia. E non solo sulla loro lingua, che sopravvive da più di mezzo millennio in 41 comuni e 9 frazioni disseminati in sette regioni centro-meridionale grazie alla cocciutaggine (virtuosa) di oltre centomila abitanti. Ma sulla loro cultura. La loro identità. La loro stessa esistenza. Certo, hanno la pelle dura. Hanno resistito nella loro patria antica ai turchi. Resistito alle ripetute offensive della Chiesa contro i loro riti greco-ortodossi. Resistito a secoli di tentativi di assimilazione. E somigliano al grande Pino Loricato, il simbolo del parco del Pollino, ai piedi del quale sono adagiati buona parte dei paesi arbëreshe. Albero che, a dispetto di chi lo dava avviato all' estinzione, resiste impavido e viene considerato il più vecchio pino d' Europa. Resistono, gli albanesi d' Italia. Nonostante, come spiega l' etnologo Vito Teti, «la legge in materia di tutela delle minoranze linguistiche storiche del 15 dicembre 1999 sia arrivata, dopo lunghe attese e tanti rinvii, forse, troppo tardi». Nonostante la tivù abbia inferto colpi mortali alla tenuta dell' arbëreshe. Nonostante la scuola, al di là di una recente legge regionale che qualche aiuto agli istituti che fanno corsi di albanese lo dà, non abbia fatto nulla per salvare questo pezzo importante della cultura meridionale. Nonostante l' emigrazione, che continua a svuotare i borghi dispersi in particolare a cavallo dell' Appennino calabro. Spiega lo scrittore Carmine Abate, autore di vari libri che ruotano intorno al mondo arbëreshe, come «La moto di Scanderbeg» (sulle rivolte contadine del dopoguerra che videro una larga partecipazione di albanesi, spesso comunisti devoti all' albanese Antonio Gramsci) o l' ultimo «Vivere per addizione a altri viaggi», che «non è che sta scomparendo la lingua. Stanno sparendo le persone. Il mio paese, Carfizzi, negli anni Sessanta aveva 1800 abitanti. Oggi non arriva a 800». Un peccato. Perché la comunità degli italiani di lingua albanese, in contro tendenza con quei meridionali che rileggono oggi la storia rovesciando rabbiosi i miti dell' Unità, vive l' arrivo delle ricorrenze risorgimentali con fierezza. Gli arbëreshe hanno avuto nelle vicende dell' unificazione un ruolo centrale. E un peso nettamente superiore, in proporzione, a quello demografico. Arbëreshe era Agesilao Milano, che arruolatosi nell' esercito borbonico per potersi avvicinare alla re di Napoli, cercò di uccidere nel 1856 Ferdinando II. Condannato a morte dopo un processo sommario e irregolare, scrive Domenico Cassiano nel libro «Risorgimento in Calabria», il ragazzo «pregava ad alta voce, baciava il crocifisso e ripeteva in continuazione: "viva Dio, la religione, la libertà, la patria"» Raccontò un testimone, ripreso da Cassiano, che Agesilao «salì animoso il patibolo e si compì la giustizia umana, ma in modo così barbaro crudele che il popolo mandò un grido d' indignazione e quasi minacciava di sollevarsi al punto che i gendarmi impugnarono le pistole e gli svizzeri già apparecchiavano a caricare il fucile. Durò un quarto d' ora l' agonia del condannato e dopo anche il suo corpo venne indecentemente maltrattato dal carnefice». Arbëreshe era Girolamo De Rada che nonostante il nome italiano e la dedizione con cui si battè per l' Unità d' Italia, è il più grande dei poeti albanesi. Arbëreshe erano molti ragazzi che persero la vita nelle sommosse calabresi in nome del tricolore, ad esempio Raffaele Camodeca, giustiziato come i fratelli Bandiera nel vallone di Rovito e ricordato da Serafino Groppa come «un giovine eroe il quale a 24 anni, quando più gli sorrideva la vita, cadde vittima del piombo esecrando» e gridando: «E' questo il più felice momento della mia vita! Viva l' Italia!». Arbëreshe erano i 500 abitanti di Lungro (tolti i vecchi, le donne e bambini, un maschio ogni tre) che si unirono alla marcia garibaldina su Napoli dopo avere inviato al condottiero un messaggio che traboccava di entusiasmo: «Essere straordinario, le nostre lingue non hanno parole come definirti; i nostri cuori non hanno espressioni come attestarti la nostra ammirazione. Un popolo intero ti acclama: Liberatore della più bella parte d' Italia! (..) L' America può vantare un Washington, la Svizzera un Guglielmo Tell ma l' Italia, più superba ancora...». Arbëreshe era Pier Domenico Damis che, come raccontò anni fa un suo pronipote, Giuseppe Martino, nel libro «Il tenente generale», dopo essersi gettato nei fermenti irredentisti del 1844, del 1847 e infine del 1848 venne costretto a una latitanza di tre anni sulle montagne, fu preso prigioniero, condannato e spedito dai Borboni su una nave diretta in Sud America. Una deportazione che sventò con gli altri 66 patrioti dirottando il bastimento verso l' Inghilterra, in tempo per raggiungere Quarto e partecipare alla spedizione dei Mille da Marsala al Volturno. Arbëreshe, come spiega Sergio Romano, era Francesco Crispi. Arbëreshe erano infine i ragazzi del collegio albanese di Sant' Adriano a San Demetrio Corone, una trentina su centocinquanta, che al passaggio di Garibaldi si unirono alle camice rosse. Una scelta temeraria, per dei liceali. Che con quel gesto davano ragione ai contadini filo-borbonici che nel 1799 avevano dato l' assalto a quella culla cosentina della intellighentzia albanese convinti che «a Sant' Adriano pure Cristo è giacobino!» Tesi che, davanti all' elenco di tutti gli irredentisti usciti dal collegio, nato come seminario greco ortodosso ma via via laicizzato, spingeva Ferdinando II a bollare l' istituto come «un covo di vipere» e «una fucina del demonio». Come mai questa dedizione all' Italia? Da dove veniva questo patriottismo spinto al punto che il poeta Zep Serembe esaltò Garibaldi come «il grande prode in camicia rossa / eguaglia il nostro Scanderbeg / perché quando con fierezza / impugna la spada / quale folgore brucia e squarcia»? La risposta non è facile. Forse pesò l' ostilità verso i Borboni. Forse la scelta degli albanesi, ricorda Abate, «di non essere una comunità chiusa in se stessa ma al contrario tradizionalmente aperta». Forse la penetrazione degli ideali liberali e laici, sicuramente maggiore nelle classi dirigenti arbëreshe che non in quelle, spesso grettamente conservatrici, della Calabria papalina e borbonica. Fatto sta che quel paragone tra Garibaldi e Scanderbeg diceva tutto: l' amore per la patria scelta era pari a quello per la patria lasciata. Perché Giorgio Castriota Scanderbeg, l' eroe della resistenza contro la penetrazione dei turchi nell' antica Arberia, l' uomo che in cambio dei servigi militari dati inviando nel 1461 un corpo di spedizione in aiuto a Ferrante I d' Aragona contro Giovanni d' Angiò ottenne terre nelle Puglie, è per gli arbëreshe molto di più che un simbolo del passato. E' ancora un personaggio vivo. Che domina i siti Internet, i giornali, le radio albanesi. Il punto di riferimento di questo pezzo di popolo arrivato in Italia in otto successive ondate migratorie dal 1399 al 1774. Più, si capisce, l' ultima. Iniziata quando un sabato d' estate del 1990, esattamente vent' anni fa, il camionista Fatos sfondò col suo Skoda un cancello dell' Ambasciata italiana a Tirana chiedendo asilo. E quando, pochi mesi dopo, davanti alle coste pugliesi si stagliarono i profili della «Lirja», della «Tirana» e della «Legend», quelle vecchie e arrugginite carrette del mare stracariche di migliaia e migliaia di albanesi. E chi può dimenticare quelle arche stracolme? Non i profughi, che ricorderanno sempre come furono rinchiusi nello stadio di Bari con i viveri lanciati dagli elicotteri. Non gli italiani, che nonostante gli arrivi dai paesi poveri si fossero intensificati da una quindicina di anni, si accorsero in quel momento di non essere più un paese di emigranti ma di essere diventati un paese di immigrazione. Non gli arbëreshe che davanti alle immagini di quell' umanità stravolta e stracciona, subirono uno choc. «Scendevano miracolosamente da queste imbarcazioni precarie persone che si chiamavano anch' essi albanesi e anch' essi, come gli antichi profughi, fuggivano da un mondo di oppressione, in cerca di libertà e di un mondo migliore, ma anche di cibo e del benessere che vedevano attraverso le immagini televisive», ha scritto ne «Il senso dei luoghi» Vito Teti, «I nuovi arrivati, però, non avevano nulla dei vecchi guerrieri, non issavano aquile al cielo come Scanderbeg, non avevano paesi da fondare. Erano sporchi, laceri, macilenti. Gli albanesi che arrivavano adesso dal mare non avevano più una civiltà da difendere. Fuggivano dai cocci del regime comunista, cercavano l' Occidente, non si sentivano attratti da quelli che si chiamavano arbëreshe e che li guardavano con un certo sgomento, con qualche inquietudine. Per gli albanesi che da secoli attendevano e che da decenni mantenevano scambi con l' Albania era difficile riconoscere la loro diversità negli altri che arrivavano. Erano troppo diversi anche per la loro rivendicata, difesa ed esibita con orgoglio, diversità. L' arrivo sulle coste ebbe un effetto paradosso e di rigetto. Anziché rafforzare il senso dell' origine, gli albanesi di Calabria quasi cominciavano a vergognarsi di quelle maschere erranti che parlavano una lingua simile, molto simile, alla loro. Qualcuno cominciò a pensare che era giunto il momento di integrarsi, di nascondersi, di non farsi confondere con quelli che venivano da fuori». «Sono amico di Teti, ma su questa "vergogna" non sono d' accordo», dice Carmine Abate, «Una cosa però è vera. Anche se molti paesi albanesi accolsero generosamente i nuovi profughi, quei "cugini" sollevarono anche una certa diffidenza. Insomma, fino a quel momento tutti noi c' eravamo sempre definiti albanesi di Calabria, di Puglia, di Sicilia... Da quel momento abbiamo preferito definirci arbëreshe». Mica era facile, essere albanesi. Basti rileggere la cronaca nera dell' epoca, segnata da episodi feroci. Rileggere i titoli dedicati al caso di Novi Ligure, dove sulle prime, in base alla testimonianza di Erika, i sospetti erano stati scaricati sulle solite «belve» di Tirana e di Durazzo. Rileggere certi slogan leghisti: «Un voto in più a Formentini, un albanese in meno a Milano». E non era soltanto la destra a battere. Ve la ricordate la battuta di Daniele Luttazzi? «In questi giorni a Milano la nebbia è così fitta che gli albanesi non riescono neanche ad accoltellarsi». Eppure, vent' anni dopo i primi sbarchi, si può dire che l' integrazione degli albanesi è stata più rapida e silenziosa di ogni aspettativa. Certo, non mancano storie inaccettabili e figuri da colpire con pugno duro. Soprattutto sul fronte della tratta di tante ragazzine sbattute sulla strada. Difficile negare, però, che l' immagine dell' albanese è cambiata profondamente. Se gli arbëreshe sono oggi poco più di centomila, gli «albanesi di Albania» sono mezzo milione. Per capirci: un albanese su sei vive qui. Ancora più impressionante è il numero di quelli che non si sono limitati a tirare a campare facendo i manovali o i lavapiatti, ma sono diventati imprenditori. Al 30 giugno 2010, dice Unioncamere, le ditte individuali con un titolare nato al di là del canale d' Otranto erano 27.870. Per la maggior parte (22.701) proprietari di piccole imprese edili, settore nel quale gli albanesi occupano un terzo dello spazio degli extracomunitari. Più 1.248 commercianti e meccanici, 1031 imprenditori «manifatturieri», 582 proprietari di bar e ristoranti e perfino 36 operatori finanziari. Il numero degli imprenditori albanesi è inferiore soltanto a quello dei marocchini (49.186) e dei cinesi (36.103) e rappresenta l' 11% circa di tutte le 258.577 ditte individuali operanti in Italia intestate a exracomunitari. Una classe imprenditoriale giovane. Per un quarto (5.914) al di sotto dei trent' anni. Gli anziani, quelli con più di settant' anni, sono appena 28: l' uno per mille. La Regione dove la loro concentrazione «imprenditoriale» è massima è la Toscana: ce ne sono 5.407. Seguono la Lombardia (5.082) e l' Emilia (4.325). In Puglia, dove s' infranse l' ondata delle carrette del mare e poi dei gommoni, sono solo 483. In Calabria, dove esistono le comunità arbëreshe più radicate, appena 55: un centesimo rispetto a Firenze e alle altre città toscane, come Pistoia, che svetta a 923. Una manna per Tirana. Che ha potuto contare da vent' anni in qua su un fiume di rimesse. La Banca d' Albania ha calcolato che i soldi inviati a casa dal milione e mezzo di cittadini che lavorano fuori pesano per il 19% sul Pil. Per capirci, è come se in Italia arrivassero ogni anno più di 300 miliardi di euro. Un acquazzone di soldi mai visti. Ma è un flusso destinato a ridursi: gli albanesi sono sempre più radicati in Italia, si sono fatti raggiungere dai familiari, hanno figli nati qui, che studiano qui. Molti stanno perdendo l' uso della lingua al punto che nascono associazioni, come la Scanderberg di Parma, che organizzano corsi di albanese per i figli. Quando Fatmir Kurti salì sul gommone che lo portò in Italia, nel 1991, aveva 22 anni. Era entrato nella polizia di Scutari sei mesi prima. Passare da tutore della legge a clandestino fu la scelta di un attimo. Andò a casa, indossò gli abiti civili è sparì. Non prima d' aver chiesto a suo padre di riconsegnare la divisa e la pistola d' ordinanza. Sbarcato in Puglia, prese un treno per il Friuli. Il giorno dopo lavorava nei campi. Qualche mese, poi in pizzeria, a Lignano. Nel 1996, grazie a una delle tante sanatorie, uscì dalla clandestinità. Due anni dopo aprì a Udine la sua prima «Pizza al taglio». Adesso ne ha dieci. Moglie, fratelli, cognati: ci lavora tutta la sua famiglia. Da sei anni ha chiesto la cittadinanza italiana. Sei anni di silenzio: «Non mi hanno detto neanche sì o no». Via via che l' integrazione dei «cugini» proseguiva, gli arbëreshe sembrano essere tornati a rivendicare l' orgoglio della loro appartenenza. Della loro «specificità». Della loro «diversità». Che in certe aree del paese è un valore. Come in Calabria, dove, spiegano Antonio Sposato e Aldo Marino, i sindaci di San Demetrio Corone e Vaccarizzo Albanese, dove piazza Garibaldi è sottotitolata «Sheshi Gariballdi» con due «elle», «gli arbëreshe sono sempre rimasti estranei alla ' ndrangheta». In Sicilia, purtroppo, è diverso. Li gli arbëreshe si sono mischiati di più. E, come rivela il caso dello storico padrino di Piana degli Albanesi Francesco Cuccia che nel 1924 sconcertò il Duce in visita dicendogli «perché tanti sbirri? Lei qui è sotto la mia protezione» (cosa che gli guadagnò nel giro di un paio di giorni l' arresto) la comunità è rimasta in parte infettata. Qui, in Calabria e in particolare nell' area arbëreshe tra il Pollino e Cosenza, no. «Per carità, non saremo tutti degli stinchi di santo, ma la ' ndrangheta è sempre stata una cosa lontana da noi», conferma Carmine Abate, «Forse perché dopo essere scappati dalla nostra terra madre invasa dai turchi per non avere padroni, non avremmo potuto accettarne qui». Ma c' è un' altra «diversità» che inorgoglisce gli arbëreshe. Prendiamo a confronto il comune di Cirò passato al setaccio anni fa dalla Corte dei conti: 78,2 % di evasione dell' Ici, 96,8 sui rifiuti solidi urbani, 97, 4 sull' acqua, 100% sulle fognature. Numeri simili ad altri, nella Calabria dell' illegalità diffusa. Bene. A San Demetrio Corone, oltre al vanto degli splendidi mosaici del monastero di Sant' Adriano e di un servizio su National Geographic come «il comune con più ulivi d' Italia», sventolano numeri «scandinavi». E così a Vaccarizzo Albanese, dove il comune raccoglie le tasse comunali senza manco l' appoggio di un' esattoria. A proposito, il paese svetta anche nella raccolta differenziata: 66%. «Con la tariffa più bassa d' Italia: 95 centesimi al metro cubo», ammicca il sindaco.

[qiellikaltër]

I njejti artikull ne shqip i botuar nga Gazeta Shqiptare, po perkthimi le per te deshiruar, megjithate po e ve me poshte:

Ç'hyn gjimnastika moderne, projekti "Të krijojmë Lopën e Lumtur", nisma "Historia pio pio" apo loja e frizbit me kurset e gjuhës arbëreshe? Një hiçgjë. E megjithatë, të gjitha këto kanë përfunduar në denoncimin qesharak të një gazete të përditshme nën titullin "Shpenzimet e çmendura të shkollës". Dhe më poshtë një listë me paratë e hedhura më kot në nisma absurde dhe qesharake. Vendosja e arbërishtes mes atyre gjërave të kota, në gjithë këto vite lavdërim e nxitje të ruajtjes së dialekteve, flet shumë për retë që ngrihen tani mbi shqiptarët e Italisë. Dhe jo vetëm mbi gjuhën e tyre, që mbijeton që prej gjysmë mijëvjeçari në 41 komuna dhe 9 zona të shtatë rajoneve jug-qendrore të Italisë, falë vullnetit virtuoz të më shumë se 100 mijë banorëve. Por, mbi kulturën e tyre. Identitetin e tyre. Ekzistencën e këtyre njerëzve. Pa diskutim, janë mjaft të durueshëm. Ata u kanë rezistuar turqve në atdheun e tyre antik. U kanë rezistuar ofensivave të përsëritura të Kishës ndaj riteve të tyre ortodokse. U kanë rezistuar tentative shekullore të asimilimit. Dhe i ngjajnë pak të madhes Pisha Loricato, simboli i Parkut të Pollinos, në rrëzë të të cilit ndodhen pjesa më e madhe e fshatrave arbëreshe. Një pemë, që pavarësisht nga ata që thonë se është në zhdukje, reziston ende dhe konsiderohet si pisha më e vjetër e Europës. Rezistojnë edhe shqiptarët e Italisë.
Gjuha
Pavarësisht nga fakti se, siç shpjegon edhe etnologu Vito Teti, "ligji për mbrojtjen e gjuhëve të minoriteteve historike i 15 dhjetorit 1999 ka ardhur, pas një pritjeje të gjatë dhe shumë shtyrjeve, ndoshta tepër vonë". Megjithëse, televizioni i ka shkaktuar goditje vdekjeprurëse gjuhës arbëreshe. Megjithëse, shkolla edhe me një ligj të fundit rajonal që u jep një farë ndihme instituteve që organizojnë kurse të arbërishtes, nuk ka bërë thuajse asgjë për të shpëtuar këtë copëz të rëndësishme të kulturës jugore. Megjithëse, emigracioni vazhdon të "zbrazë" xhepat e largët, me ritme të shpejta sidomos në Apeninet kalabreze. Shkrimtari Carmine Abate, autor i shumë librave që silleshin rreth botës arbëreshe, si "Motoja e Skënderbeut" (për revoltat fshatare të pasluftës ku morën pjesë shumë shqiptarë, shpesh komunistë të devotshëm si Antonio Gramshi), apo i fundit "Të jetosh për hir të udhëtimeve të tjera", thotë se: "gjuha nuk po zhduket". "Po zhduken njerëzit. Në fshatin tim, Carfizzi, në vitet '70 banonin 1800 persona. Sot, numri i tyre është 800". Është mëkat. Sepse komuniteti i italianëve me gjuhë shqiptare, përkundër tendencës së atyre që jetojnë në zonat jugore e që e lexojnë sot historinë duke përmbysur me inat mitet e bashkimit, përjeton me krenari rigjallërimin. Arbëreshët kanë patur një rol qendror në çështjet e bashkimit. Është një peshë e madhe, në krahasim me atë demografike.
Arbereshet
Arbëresh ishte Agesilao Milano, që duke hyrë në radhët e ushtrisë burbone me qëllim afrimin me mbretin e Napolit, tentoi të vriste në vitin 1856 Ferdinandin e dytë. "I dënuar me vdekje, në fund të një procesi të parregullt, shkruan Domenico Cassiano në librin "Rilindja në Kalabri", djali lutej me zë të lartë, puthte kryqin dhe përsëriste vazhdimisht: "Rroftë Zoti, feja, liria, atdheu". Një dëshmitar në librin e Cassianos, shkruan se Agesilao "hipi i patrembur në podiumin e ekzekutimit dhe aty u krye akti i drejtësisë, por në mënyrë kaq barbare dhe mizore saqë i gjithë populli nisi të bërtiste me indinjatë dhe gati po kërcënonte, aq sa xhandarët u drejtuan armët. Një çerek ore zgjati agonia e të dënuarit dhe më pas edhe trupi i tij u copëtua në mënyrë barbare nga ekzekutori". Arbëresh ishte edhe Jeronim de Rada, i cili pavarësisht nga emri italian dhe përkushtimi me të cilin luftoi për bashkimin e Italisë, është një prej poetëve më të mëdhenj shqiptarë.
Arbëreshë ishin shumë të rinj që humbën jetën në zonat kalabreze për flamurin trengjyrësh si për shembull Raffaele Camodeca, i vrarë ashtu si vëllezërit Bandiera në luginën e Rovitos dhe që Serafino Groppa e kujton si një "hero të ri që në moshën 24-vjeçare, kur jeta po i buzëqeshte, ra viktimë e plumbave" duke thirrur: "Ky është momenti më i lumtur i jetës sime! Rroftë Italia".
Arbëreshë ishin edhe 500 banorët e Lungros që iu bashkuan marshimit të Garibaldit në Napoli pasi i dërguan me korrier një mesazh plot entuziazëm: "Qenie e jashtëzakonshme, gjuha jonë s'ka fjalë për t'u përshkruar; zemrat tona nuk e shprehin dot admirimin e madh. Një popull i tërë të shpall çlirimtar të pjesës më të bukur të Italisë (…) Amerika mund të ketë një Xhorxh Uashington, Zvicra një Gulielm Tell, por Italia ka një hero edhe më të madh...".
Arbëresh ishte edhe Pier Domenico Damis që, siç rrëfen stërnipi i tij, Giuseppe Martino, në librin "Togeri gjeneral", pasi u bashkua me lëvizjet kryengritëse në 1844 e 1847 e në fund edhe në vitin 1848, u detyrua të arratisej për tre vjet në mal, u kap rob, u dënua dhe u dërgua nga burbonët me anije në Amerikën e Jugut. Një dëbim që nuk shkoi deri në fund pasi bashkë me 66 patriotë, ai e ktheu anijen drejt Anglisë, në kohë për të marrë pjesë në kthimin në Volturno.
perkushtimi Arbëresh, siç shpjegon Sergio Romano, ishte edhe Francesco Crispi. Arbëreshë ishin edhe djemtë e kolegjit të Shën Adrianos në San Demetrio Corone, 30 në 150 gjithsej që në marshimin e Garibaldit iu bashkuan këmishëkuqve. Një zgjedhje e guximshme për dhjetëra liceistë. Me këtë gjest, ata u jepnin të drejtë fshatarëve pro-burbonë që në 1799 e kishin sulmuar atë çerdhe të inteligjencës shqiptare të bindur se "në kolegjin e Shën Adrianit, edhe Kristi vetë ishte jakobin!"
Teza që para listës së të gjithë kryengritësve që kishin dalë nga ky kolegj, të themeluar si një seminar ortodoks, por që pak nga pak të bërë laik, e nxisnin Ferdinandin e dytë ta mbyllte atë duke e konsideruar si një "çerdhe të djallit".
Si shpjegohet i gjithë ky përkushtim për Italinë? Nga vjen ky patriotizëm që shkoi deri aty sa e nxiti poetin Zef Serembe ta përshkruante Garibaldin si një hero të vendosur këmishëkuq/ që i ngjan aq shumë Skënderbeut tonë /e kur me krenari drejton shpatën/ ndez shkreptima?
Përgjigja nuk është aspak e lehtë. Ndoshta, ka një lloj peshe në këtë armiqësia ndaj burbonëve. Ndoshta, është zgjedhja e shqiptarëve, kujton Abate, "për të mos qenë një komunitet i mbyllur në vetvete, por tradionalisht i hapur". Ndoshta, ndikon edhe hyrja e idealeve liberale dhe laike, që sigurisht janë më të mëdha në klasat e drejtuesve arbëreshë sesa në zonat më konservatore të Kalabrisë papale e burbonike. Fakti është se, ky krahasim mes Garibaldit dhe Skënderbeut thotë gjithçka: dashuria për atdheun e zgjedhur është e njëjtë me atë për atdheun që kanë lënë pas.
Sepse Gjergj Kastrioti Skënderbeu, heroi i rezistencës ndaj turqve në Arbërinë e lashtë, është për arbëreshët shumë më tepër se një simbol i së shkuarës. Është një personazh i gjallë. Që dominon në faqet e internetit, gazetat dhe radiot shqiptare.
Emigracioni
Pika e referimit të këtij populli që ka ardhur në Itali në tetë valë emigracioni të ndryshme që prej vitit 1399 deri në vitin 1774. Më shumë, kuptohet, në valën e fundit. Që nisi kur një të shtunë vere të vitit 1990, saktësisht 20 vjet më parë, kamionisti me emrin Fatos hyri me Skodën e tij në ambasadën italiane në Tiranë duke kërkuar strehim. E kur pak muaj më pas në brigjet puljeze u shfaqën profilet e anijeve "Liria", "Tirana" dhe "Legjenda", të tejmbushura me mijëra e mijëra shqiptarë. E kush mund t'i harrojë ato anije të mbingarkuara? Jo refugjatët, që do ta kujtojnë gjithnjë stadiumin e Barit me ndihmat që hidheshin nga helikopterët. Dhe as italianët që pavarësisht nga fakti se mbërritjet e emigrantëve nga vendet e varfra ishin shtuar tej mase që prej 15 vitesh, e vunë re në atë moment se nuk ishin më një vend emigrantësh, por një vend emigracioni. Dhe as arbëreshët që përballë atyre pamjeve, pësuan tronditje.
"Zbrisnin për mrekulli nga ato anije të vjetra njerëz që ishin shqiptarë si ata, dhe njësoj si ata në kohët e emigracionit të lashtë, po arratiseshin nga një botë shtypjeje, në kërkim të lirisë, një jete më të mirë, por edhe ushqimit dhe mirëqenies që e shihnin në imazhet televizive" shkruan në librin "Kuptimi i vendeve" Vito Teti, "të ardhurit e rinj, megjithatë, nuk kishin asgjë tipike prej luftëtarëve të vjetër, nuk lëshonin shqiponja në qiell si Skënderbeu, nuk kishin popuj për të themeluar. Ishin të pistë, të dobët, veshur me rrecka. Shqiptarët që po vinin nga përtej detit nuk kishin më një qytetërim për të mbrojtur.
Po iknin nga regjimi komunist, kërkonim Perëndimin, nuk ndiheshin të tërhequr nga ata që quheshin arbëreshë dhe i shihnin, madje si me ankth e dyshim. Për arbëreshët që prej shekujsh i prisnin dhe që prej dekadash mbanin lidhje me Shqipërinë, nuk ishte e vështirë të njihnin ndryshimin te të rinjtë që po mbërrinin.
Ishin shumë të ndryshëm edhe për shkak të diversitetit të tyre të mbrojtur e të shfaqur me krenari. Mbërritja në këto brigje pati një efekt paradoksal e refuzues. Në vend që të forconte sensin e origjinës, shqiptarët e Kalabrisë nisën t'u vinte turp nga ato "maska endacake" që flisnin një gjuhë të ngjashme me atë të tyren. Ndokush, nisi të mendonte që kishte ardhur momenti i integrimit, i fshehjes, i të mos ngatërruarit me ata që vinin nga jashtë". "Jam mik i Tetit, por për këtë lloj 'turpi' nuk jam dakord me të", thotë Carmine Abate, "një gjë është e vërtetë; edhe pse shumë zona arbëreshe i mirëpritën refugjatët e rinj, ata 'kushërinj' nisën të shfaqnin një lloj dyshimi e mosbesimi" "Pra, deri në atë moment të gjithë ne quheshim shqiptarë të Kalabrisë, Puglias, Siçilisë... Që nga ai moment preferuam të quheshim arbëreshë".
ndryshimet
Po se mos ishte e lehtë të ishe shqiptar... Mjafton të lexosh kronikën e zezë të asaj kohe, ku dominonin episodet fatkeqe. Po të lexosh titujt për çështjen e "Novi Ligure", ku në faqet e para, mbi bazën e dëshmisë së Erikës, të dyshuarit e parë ishin "kafshët" nga Tirana dhe Durrësi. Të lexosh parulla të Ligës së Veriut si "Një votë për Formentinin, një shqiptar më pak në Milano".
E nuk ishte vetëm e djathta që po i luftonte. A e kujtoni batutën e Daniele Luttazzit? "Në këto ditë në Milano, mjegulla është aq e dendur sa shqiptarët nuk po arrijnë të vriten mes tyre". E megjithatë, njëzet vjet pas ardhjes së refugjatëve, mund të themi se integrimi i shqiptarëve ishte më i shpejtë dhe i heshtur se ç'pritej. Natyrisht, nuk mungojnë historitë e papranueshme dhe ato që të tronditin fort. Mbi të gjitha, lidhur me vajzat që janë detyruar të dalin në rrugë.
imazhi
E vështirë të mohosh, megjithatë, se imazhi i shqiptarëve ka ndryshuar thelbësisht. Nëse arbëreshët janë tani pak më shumë se 100 mijë, shqiptarët janë gati gjysmë milioni. Për ta kuptuar më mirë: një në gjashtë shqiptarë jeton këtej. Edhe më impresionues është numri i atyre që nuk janë kufizuar në kryerjen e punëve të rëndomta, si punëtorë krahu thjeshtë apo pjatalarës, por janë bërë sipërmarrës. "Deri më 30 qershor 2010, thekson Dhoma e Tregtisë, kompanitë me një titullar që ka lindur përtej kanalit të Otrantos janë 27.870. Pjesa më e madhe, rreth 22.701 ishin pronarë të kompanive të vogla të ndërtimit, sektor ku shqiptarët kanë një të tretën e hapësirës së jashtëkomunitarëve.
Ka në vend më shumë se 1.248 tregtarë e mekanikë, 1031 sipërmarrës manifakturash, 582 pronarë të bareve dhe restoranteve dhe 36 operatorë financiarë. Numri i sipërmarrësve shqiptarë është më i ulët vetëm ndaj atyre marokenë (49.186) dhe kinezë (36.103) dhe përfaqëson 11 për qind të 258.577 kompanive individuale që operojnë në Itali, të drejtuara nga jashtëkomunitarët. Një klasë sipërmarrëse e re. Një e katërta (5.914) është nën 30 vjeç. Rajoni ku është përqendruar më shumë aftësia e tyre sipërmarrëse është Toskana e pas saj edhe Lombardia, Reggio Emilia dhe në Puglia, ku mbërriti vala e parë e anijeve dhe gomoneve, numri i kompanive të tyre është vetëm 483. Në Kalabri, ku ndodhen komunitetet shqiptare, ka vetëm 55 kompani të tilla: një e njëqindta në krahasim me Firencen dhe qytete të tjera të Toskanës si Pistoja, ku ndodhen 923 kompani. Një pasuri e madhe për Tiranën, që në 20 vjet ka siguruar një lumë dërgesash nga shqiptarët e Italisë. Banka e Shqipërisë përllogarit se paratë e dërguara në vend nga një milionë e gjysmë emigrantë që jetojnë jashtë vendit përbëjnë 19 për qind të GDP-së. Për ta kuptuar më mirë: është njësoj sikur në Itali të mbërrijnë sot më shumë se 300 miliardë euro. Një shumë e jashtëzakonshme, por e destinuar për t'u reduktuar: shqiptarët tashmë janë vendosur në Itali, kanë sjellë familjen e kanë fëmijë të lindur këtu, që studiojnë këtu.
harresa
Shumë po harrojnë gjuhën aq sa po krijohen shoqata si "Skërnderbeg" në Parma, që organizojnë kurse për fëmijët. Kur Fatmir Kurti hipi në gomonen që do ta sillte në Itali, në vitin 1991, ishte 22 vjeç. Kishte hyrë në radhët e policisë së Shkodrës gjashtë muaj më parë. Ishte vendim momenti lënia e profesionit dhe kthimi në një klandestin. Shkoi në shtëpi, veshi rrobat civile dhe u zhduk. Para kësaj i kërkoi të atit të dorëzonte uniformën dhe armën. Zbarkoi në Puglia, mori trenin për në Friuli. Një ditë më pas nisi të punonte në fushë. Pas pak muajsh në një pizzeri në Lignano. Në vitin 1996, arriti të legalizohej. Dy vjet më pas hapi në Udine lokalin e tij të parë "Pizza me metër". Tashmë, ai ka dhjetë të tilla. Gruaja, vëllezërit e kunetërit punojnë të gjithë aty. Që prej gjashtë vitesh ka kërkuar shtetësinë italiane. Gjashtë vjet heshtje: "Nuk më kanë thënë as po apo jo", thotë ai.
integrimi
Pak nga pak, ndërsa integrimi i kushërinjve të tyre vazhdon, arbëreshët duket se janë rikthyer te krenaria e përkatësisë së tyre. Te veçantia e tyre. Te ndryshimet. Që në shumë zona konsiderohen si vlera. Si në Kalabri, ku, siç shpjegojnë Antonio Sposato dhe Aldo Marino, kryebashkiakët e San Demetrio Corone dhe Vaccarizzo Albanese, "arbëreshët kanë qëndruar gjithnjë jashtë "Ndrangheta"-s. Në Sicili, për fat të keq, është ndryshe. Atje arbëreshët janë përzier më shumë. Siç tregon edhe rasti i kumbarit historik Francesco Cuccia që që vitin 1924 e turbulloi Duçen gjatë vizitës duke e pyetur se pse kishte sjellë aq shumë policë? "Këtu jeni në mbrojtjen time!" (kjo i solli për pasojë arrestimin në pak ditë). Këtu në Kalabri dhe në veçanti në zonën arbëreshe mes Pollinos dhe Kozenzës, nuk ndodh kështu. "Ju lutem, s'mund të jemi të gjithë shenjtorë, por 'Ndrangheta' ka qenë përherë larg nesh", thotë Carmine Abate. "Ne u larguam nga toka nënë e pushtuar nga turqit, sepse nuk donim të kishim padronë, nuk mund t'i lejojmë vetes të kemi këtu".
Ka edhe një gjë tjetër që i bën krenarë arbëreshët. Le të marrim si shembull komunën italiane të Cirò-s pas kontrollit të bërë vite më parë nga Kontrolli i Shtetit: 78,2 për qind evazion të taksës Ici, 96,8 mbi mbeturinat e ngurta urbane, 97,4 mbi ujin, 100 për qind mbi ujërat e zeza. Shifra të njëjta me të tjerët edhe në Kalabrinë ku mungesa e ligjit është e përhapur. Mirë. Por, në San Demetrio Corone, veç krenarisë për mozaikët e shkëlqyer të manastirit të Shën Adrianos dhe një materiali të "National Geographic" që e cilëson zonën si "komuna me më shumë ullinj në Itali", ka shifra të tipit "skandinav". E njëjta gjë edhe në Vaccarizzo Albanese, ku komuna mbledh taksat komunale pa ndihmën e tatimorëve. Zona ka një shifër prej tjetër të mbledhjes së taksave: 66 për qind. "Me tarifën më të ulët në Itali: 95 cent për metër kub", thekson kryebashkiaku.