Më 22 mars 2012 mbushen plot 20 vjet qëkurse Shqipëria nisi të hedhë hapat e parë në rrugën e demokracisë. Po si është parë Shqipëria dhe çfarë është shkruar për të nga shtypi i huaj gjatë këtyre dy dekadave?
Profesor Dr. Artan Fuga, lektor pranë Departamentit të Sociologjisë të Universitetit Paris 10 – Nanterre në Francë, komenton këto zhvillime jo vetëm në aspektin politik, por më së shumti nën këndvështrimin social e filozofik të çështjes.
DW:
Profesor Artan Fuga, në disa raste mediat e huaja kanë titulluar artikujt e tyre kështu: « Fronte të tensionuara në Shqipëri », « Përjashtohet dialogu në Shqipëri», « Përplasje midis demokratëve dhe socialistëve », « Bojkot parlamentar në Shqipëri » etj. Si shpjegohet kjo?
Fuga: Kjo vjen nga lufta e brendëshme politike që me të drejtë është komentuar nga perëndimoret me termat e mësipërm. Por mos të harrojmë se vendosja e një demokracie nuk realizohet as për 5 vjet e as për 20 vjet. Demokracitë e mjaft vendeve të zhvilluara, kanë njohur një histori 200 – 300 vjeçare, që është e mbushur edhe në Perëndim me luftra, e me tensione.
Por kjo nuk justifikon asgjë nga ato që kanë ndodhur në Shqipëri si krizat e mëdha politike, tensionet e dhunshme, apo edhe një jetë parlamentare të bllokuar. Rëndësi ka që ajo lëvizje e madhe që ka filluar 20 vjet më parë nuk ka qënë e dështuar në principet kryesore, pavarësisht se është e vonuar.
Në këto dy dekada janë zhvilluar pesë herë zgjedhje parlamentare dhe çdo herë rezultati i tyre është kontestuar nga forca humbëse duke pasur si pasojë edhe bojkotimin e parlamentit. Si shpjegohet kjo?
Fuga: Në këto 20 vjet demokracia në Shqipëri ka qenë një demokraci politike. Domethënë njohje e pluralizmit, njohje e të drejtës së luftës politike, njohje e të drejtës për opozitë, etj. Por kjo ka sjellë një politizim të jetës institucionale. Në Shqipëri nuk mungon liria, por mungon aspekti institucional, mungon institucionalizimi i kësaj lirie në një shtet neutral të së drejtës. Ne na mungojnë pikërisht institucionet, të cilat monitorojnë zgjedhjet, realizojnë zgjedhjet, bëjnë drejtesinë etj, të cilat duhet të jenë jo partiake. Për mua edhe posti i rëndësishëm i kryetarit të shtetit është i ndikuar nga politika. Kjo sjell gjithçka që ka të bëjë me kontestimin e zgjedhjeve, me dyshimet për rezultatet e zgjedhjeve, me pakënaqësitë për sistemin e administratës etj. Mendoj se tani është momenti që të ndahen mirë pushtetet nga politika.
Rrugën e demokracisë Shqipëria e nisi duke pasur si objektiv Europën. Partitë e përfaqësuara në parlament e shtrojnë integrimin në Europë si prioritet të tyre.
Megjithatë ato bëhen pengesë duke mos i miratuar ligjet e domosdshme për integrimin. Kemi të bëjmë këtu me konflikt programesh të forcave politike, apo me një problem komunikmi?
Fuga: Mua më duket se të gjitha vërejtjet që bëjnë institucionet e Bashkimit Evropian për Shqipërinë janë të drejta. Por unë dua të theksoj 3 momente.
-Shqipëria nuk mund të arrijë sot për sot statusin e kandidatit zyrtar për në BE jashtë një dinamike rajonale. Domethënë Shqipëria do shkojë në këtë rrugë brenda një konteksti gjeopolitik Ballkanik. Sigurisht secili shtet duhet të bëjë përpjekjet e veta. Pra kjo s'varet vetëm nga Shqipëria.
-Së dyti, nëse analizojmë gjithë të metat që lidhen me funksionimin e demokracisë, të shtetit, të të drejtave të njeriut, të pronësisë etj, të gjitha këto tregojnë se problemi kryesor është mungesa e institucioneve me të vërtetë të pavarura.
-Së treti, Evropa nuk është gati të shtrihet sot për sot në Ballkan. Pra vonesat janë dypalëshe.
Profesor Artan Fuga, në një artikull tuajin të titulluar "Kandarët e demokracisë", të botuar një vit më parë, ju shtronit pyetjen: "Pasionet politike kanë shpërthyer gjithandej. Kur do të vijë dita e të arsyetuarit politik?" A mund ta parashikoni sot këtë?
Fuga: Faleminderit për këtë pyetje dhe për ndjekjen e shkrimeve të mia. Unë këtë shkrim e kam botuar në kushtet e krizës të janarit 2011 dhe pas saj, sepse edhe unë si intelektual e si qytetar ndieja dhimbje. Në Shqipëri politika duhet që të bëhet në institucione të normativizuara, e nuk duhet të bëhet në rrugë në mënyrë të dhunshme. Është e rëndë që sot në shekullin e XXI, jeta politike në Shqipëri vazhdon të bëhet akoma me viktima që humbin jetën në bulevardin kryesor të kombit. Pyetja ime vazhdon të jetë : A do vijë momenti që jetën politike ta bëjmë nëpërmjet arsyes, logjikës, normave, e nëpërmjet funksionimit të institucioneve? Që qytetari të ketë mundësi të veprojë në shtet, nuk mjafton vetëm demokracia e partive politike. Duhet demokracia e mbështetur tek shteti ligjor që i hap rrugë veprimit qytetar. Është e nevojshme që organizimi i zgjedhjeve dhe i matjes së rezultateve të bëhet nga instanca jashtë partiake, përndryshe do të na prodhohen të tilla situata ku rezultatin e fitores politike nuk do ta masim me vota, por do ta masim në rrugë më ndeshje të dhunshme. Kështu do të ngelemi gjithnjë tek pasioni, tek dhuna, e tek të vraret.
Sot në vitin 2012 a ka gatishmëri për kompromise dhe debat të orientuar drejt zgjidhjeve?
Fuga: Unë mendoj që kompromise në Shqipëri janë bërë, e do bëhen. Por problemi është se kompromiset në Shqipëri bëhen vetëm në çastin e fundit për dy arsye. E para, sepse në çastin e fundit detyrohen të ndërhyjnë partnerët ndërkombëtarë në mënyrë më deçizive, që sistemi ynë të mos dalë nga shinat. E dyta, sepse beneficet që merren në momentin e fundit janë më të mëdha për secilin prej negociatorëve. Unë nuk i preferoj kompromiset e momentit të fundit, të vendosura në një tavolinë shumë të ngushtë personalitetesh politike. Këto lloj kompromisesh riprodhojnë tensionin dhe lënë shtigje të hapura për mosmarrveshje të mëvonshme.
Funksionimi i Parlamentit Shqiptar, krahasuar edhe me parlamentet e tjera të vendeve Ballkanike a ka ngjashmëri apo është më i veçantë?
Fuga: Jam i bindur se Kuvendi i Shqipërise ka nevojë për një reformë të fortë të statutit të vet dhe jo vetëm të rregullores së brendshme. Mendoj se a ka ardhur koha për një « Dhomë të Dytë » në Parlamentin Shqiptar. Këtu shtroj pyetjen se a do të ketë të drejtë Presidenti i Republikes që në kushte krize të kërkojë shpërndarjen e Parlamentit ? Apo do të kemi një Kuvend me deputetë të cilët janë të paprekshëm dhe të pashpërndashëm nga një instancë tjeter sipërore? Duhet përcaktuar mirë nëse Kuvendi do të ketë të njëjtat kompetenca si sot, për të nxjerrë nga duart e veta edhe sistemin gjyqësor, edhe Prokurorin e Republikës, edhe Komisionet elektorale, edhe Këshillin e RTVSH-së, ku çdo gjë ndërtohet mbi bazën e ekuilibrit të partive, pra politizohet. Në momentin kur të gjithë pushtetet e tjerë në Shipëri dalin drejtpërdrejt nga Kuvendi, pra drejtpërdrejt nga partitë, atëherë ku është ndarja e pushteteve midis ekzekutivit, legjislativit dhe drejtësisë ? Po lind nevoja për një reformë institucionale të sistemit qeverisës.
20 vjet pas fundit të komunizmit, sa e pranishme është shoqëria civile në jetën politike në Shqipëri?
Fuga: Unë mendoj që është pak. E theksoj në Shqipëri kemi një demokraci politike. Në këtë moment janë partitë që luajnë një rol kryesor dhe jo qytetari, apo shoqatat. Aktualisht deputeti ka një status autonomie shumë herë më të vogël në raport me partinë dhe rrjedhimisht edhe administratat në këta 20 vjet kanë qenë të politizuara, çka do të thotë që edhe shoqëria civile ka pasur më pak fushë veprimi. Shpesh herë ka shumë shoqata dhe elementë të shoqërisë civile të cilët thuhet se janë të shoqërisë civile, por edhe mbrapa tyre është politika. Si përfundim gjykoj se në këto 20 vjet demokracia shqiptare ka bërë arritje shumë të mëdha e shumë të shpejta, që ndofta në vende të tjera janë bërë për shekuj të tërë. Sot kemi arritur në një pikë ku duhet të vijmë me koncepte të reja, me reforma të tjera për të rinovuar shtetin e së drejtës, sistemin e qeverisjes dhe gjithshka që përmirëson marrdhëniet e Shqipërisë me partnerët ndërkombëtarë, me Bashkimin Evropian, me NATO-n etj.
Intervistoi: Artan Kutra[/b]
22 Mars 1992 : Mbahen zgjedhjet e parakohshme. Me një rezultat të thellë fiton PDSH. Rotacioni i rezultatit është 90 %. Në krye vjen një qeveri e djathtë, e para qeveri e djathtë që nga koha e Zogut. Parlamenti i ri zgjedh President të Republikës z. Sali Berisha. 
Më 22 mars 1992 opozita demokratike fitoi 1,04 milion vota. Më shumë se për ofertat politike qytetarët votuan në “referendum” për ndryshimin e sistemit politik. Zgjedhjet u pranuan, komuniteti ndërkombëtar ishte unanim në anën e opozitës, madje pjesëmarrës në mitingjet e saj.Shqipëria bëri ndryshimin dhe nga ajo ditë nis de facto periudha e tranzicionit demokratik. Me 23 mars rreth gjysëmmilionë qytetarë festuan në sheshet dhe rrugët e Tiranës. Fituesit e rinj të zgjedhjeve premtuan qeverisje të ndershme, reforma të thella, integrim euroatlantik, liri e demokraci, mirëqënie ekonomike. Një parajsë premtimesh për një popull të varfër, të uritur, të braktisur dhe të izoluar. Nga 1992 kanë kaluar 20 vjet. Vendi kaloi krizën e thellë të 1997, disa palë zgjedhje parlamentare (1996, 1997, 2001, 2005, 2009), bëmë dy rotacione politike (1997, 2005), si dhe kemi ndërruam gjashtë kryeministra (Meksi, Fino, Nano, Majko, Meta, Berisha). 20 vite më shumë në jetën e çdo qytetari, ata që lindën atë ditë tani janë votues, shumë prej atyre që ishin në shesh ato ditë tani janë prindër, në pension ose kanë ndërruar jetë. Tej bilancit formal të dy dekadave 22 marsi mbetet një ditë simbolike: ishte dita e shpresës së madhe, shpresës për ndryshim, për jetë më të mirë, për Shqipëri europiane dhe për ndarje me gjithçka negative që la komunizmi. Pritjet dhe ëndrrat e mëdha, shumë herë shndërrohen në zhgënjime të mëdha. Kështu ndodhi edhe me 22 marsin. Pritja që ato datë të ishte dita e parë drejt Shqipërisë europiane, u zhbë shpejt, kur vendin e partisë shtet e zunë partitë-shtet, kur jeta politike e publike mbeti peng i retorikës së ashpër përjashtuese, parullave e sjelljeve staliniste me kërcënime e tradhëtarë, kur interesat politike dominuan interesat publike dhe kur në vend të piramidës së diktatorit filluam të ndërtojmë parti, qeveri, e parlamente piramidale për sunduesit e rinj të Shqipërisë. Sot shumëkush e kujton dhe dëshiron ta festojë 22 marsin. Një ditë që premtoi shumë dhe prodhoi pak. Pas dy dekadash diferencat janë të mëdha: dikur partia fituese votohej me 1 milionë vota, sot dy partitë e mëdha fitojnë së bashku rreth 1 milion vota. Dikur premtohej pajtim kombëtar “bashkëvujtës e bashkëfajtor”, sot retorika përjashtuese e denigruese është vijë zyrtare e jetës politike. Dikur premtohej qeverisje për qytetarët, sot kemi krijuar një sistem qeverisës vetëm për qeveritarët e miqtë e tyre. Dikur premtohej reforma të thella dhe tranformim shoqëror, sot axhenda e vendimeve përcaktohet nga lobe pushteti e financiare, pa strategji publike, pa pjesëmarrjen e shoqërisë. Dikur premtohej liri e demokraci perëndimore, sot qytetarët janë të lirë të voojnë, por jo të numërojnë dhe as të zgjedhin; – ato janë atribute e pronësi të qeverive të majta/djathta. Dikur premtohej kushtetutë e shtet funksional, sot vijojmë të jemi vend me sjelljes pa sens kushtetues dhe me model qeverisës personal. Dikur premtohej bashkim me Europën, kishim SHBA e BE në krah e mitingje, sot kritikohemi prej tyre, jemi të fundit në integrim, në listë me vendet që e nisën procesin 10 vjet pas nesh.Natyrisht ka arritje. Ka ndërtesa të reja, rrugë e vepra publike, ka kostume, kafe, restorante e kazino, ka universitete private e media private, ka shumë parti e shumë njerëz që jetojnë nën hijet e tyre, ka lëvizje të lirë dhe prezencë investimesh të huaja. Janë zhvillime natyrale që kushdo popull e shoqëri do t’i realizonte. Problemi është se cilat ishin mundësitë, cilat ishin shanset, dhe bilanci ku jemi sot.Dhe këtu kushdo me mend në kohë dhe mendje të hapur e di se po jetojmë fatet e brezave të humbur, një bilanc gri që na mësoi të mbijetojmë, por pak, shumë pak të jetojmë. Për këtë arsye këtë 22 mars ata që premtuan shumë, na morën votën, ëndrrat, aspiratat, vitet, dhe shpresat do të duhej të skuqeshin nga turpi për zhgënjimet që sollën, të kërkonin falje që aspiratën për demokraci e shndërruan në aspiratë për pushtet. Ata nuk kanë ndërmend ta bëjnë. Ata do ta festojnë me koncerte e fishekzjarrë, siç çdo sistem oriental feston ditëlindjen e tij, – një festë abuzime, një fitore e rrëmbyer, një ëndërr e grabitur, dhe një realitet surreal i padenjë për një shoqëri të hapur e shtet europian.22 marsi 1992 nisi me zemër e shpresë, po festohet më 2012 me këngë e fjalime patetike: – një kontrast sjellje, mentaliteti dhe abuzimi që simbolizon më mirë se gjithçka tranzicionin shqiptar, shanset e humbura dhe aktualitetin parademokratik të Shqipërisë. 
edhe sot akoma ma kujtojne dhe qeshin me pyetjen time 
“Përvetësimi i botëkuptimit të demokracisë në Shqipëri duket kaq i vështirë dhe kjo ka të bëjë pjesërisht me një trashëgimi nga komunizmi, ku shteti ishte i superfuqishëm, kontrollonte gjithçka dhe qytetari shqiptar në të vërtetë nuk kishte të drejtën e fjalës. Tani që ka liri, ajo duhet përvetësuar, është e rëndësishme të dish se si të sillesh në liri. Por ka edhe një faktor tjetër, që me sa duket për shqiptarët është e vështirë të zgjedhin alternativa, sepse këto alternativa nuk ofrohen. Qysh nga viti 1990 thuajse nuk ka pasur fare ndryshim të elitave në Shqipëri. Elita, që drejton tani politikën pjesërisht e ka prejardhjen nga i njëjti rreth personash, të cilët përbënin elitën edhe në komunizëm”. Kështu është shprehur në një intervistë për DW, historiani dhe njohësi i Shqipërisë Hans-Ulrich Lempert, nga Universiteti i Vjenës, Austri. 
Aji brez asaj elite i takon, skishim elit tjeter ne, nje kishim, laj,shplaj,thaj dhe vishe prap 