Branko Manojlovski i pari shqiptar ortodoks në Maqedoni
Në Maqedoni, këto kohët e fundit, ka filluar të flitet zëshëm për praninë e shqiptarëve ortodoksë që deri para një viti ishte temë tabu. Dhe, merita për këtë i përket shtatëdhjetëvjeçarit Branko Manojlovski. Ai është i pari që pranoi përkatësinë e vet etnike, por dhe të disa bashkëkohanikëve të tij si të politikanit të ndjerë Vidoje Smilevski-Bato, pastaj të poetit dhe ish kryetarit të Akademisë Maqedonase të Shkencave dhe Arteve, Mateja Matevski, të akademikut Gligor Jovanovski, stërnipit të Josif Bagerit...
Në këtë intervistë ekskluzive, xha Branko flet për rrënjët e të parëve të tij, për shqiptarët ortodoksë të anës së Rekës dhe presionin e regjimit komunist për asimilimin dhe shkrirjen e tyre në maqedonas, por edhe për nevojën e vendosjes së vlerave të respektimit të ndërsjellë mes maqedonasve e shqiptarëve:”Kur shkova në Amerikë, atëherë, Martin Luter Kingu kishte shumë punë. Atëherë edhe e vranë. Ai fliste për ëndrrën e tij që zezakët dhe të bardhët të jenë së bashku. Edhe unë kam po këtë ëndërr që shqiptarët, maqedonasit, bullgarët, serbët, grekët, turqit, romët, të gjejnë gjuhë të përbashkët, të pajtohen e të mos grinden...”
- Muajt e fundit u bëtë temë bosht ndër shqiptarët, jo vetëm në Maqedoni, por edhe në Kosovë e Shqipëri., në diasporë... Në fakt, kush jeni?
Branko Manojlovski: - Quhem Branko Manojlovski, me nënë Zafiran dhe baba Manojlon, i lindur me 19.08.1941 në fshatin Kiçinicë, Reka e Epërme, jo larg Gostivarit.. Shkollën katërvjeçare e kam kryer në Beliçicë, kurse tetëvjeçaren në Gostivar. Shkollën e mesme e kam mbaruar në Tetovë, ndërsa studimet në Zagreb. Në vitin 1969 kam emigruar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, prej kur jam edhe shtetas amerikan.
Që kur kam filluar të vij në Vendlindje, i frymëzuar edhe nga demokracia amerikane, prezantohem siç isha dhe siç jam – shqiptar.
-Mund të na thoni, përse dhe si ndodhi e gjithë kjo?
Branko Manojlovski: - Shumë thjesht. Qysh në fëmijëri kam menduar dhe jam ndjerë shqiptar. Nëna ime fliste shqip, gjyshërit flisnin shqip. Kjo vazhdimisht më ka munduar, por historia e bën të veten. Shkollimi në maqedonisht, serbokroatisht, e rrethana të tjera, të gjitha e bënë të veten. Asimilimi vinte nga e majta, nga e djathta. Unë pareshtur mendoja, kujtoja, se si kam folur me vetveten, si një ditë ta them të vërtetën. Ajo, mjerisht, për një kohë, nuk mund të thuhej. Mirëpo, ja që erdhi koha, falë Zotit, falë meje, që më në fund ta them këtë të vërtetë. Tash, nëna ime fliste shqip, më jepte tambël nga gjiri i saj shqiptar. Fjalët e para që i kam dëgjuar ishin “djal’i nënës!” Kjo vazhdimisht më ka preokupuar dhe, para se të vija nga Amerika, iu thash djemve të mi, unë kam dy djem, se çfarë do të bëj, se do të tregoj të vërtetën. Ata më thanë, ki kujdes, ruaju, sepse kjo temë është e ndjeshme në Maqedoni. Kjo është e vërtetë. Njerëzit këtu ende nuk janë të vetëdijshëm. Historia e ka bërë të veten, ama është e vërtetë se Reka e Epërme me të gjitha fshatrat, ka folur shqip deri në vitin 1960. Në kohën e industrializimit, të promovuar nga Tito, njerëzit nisën të shkojnë nëpër qytete dhe nisën të ndjehen maqedonas, serbë, bullgarë. Normalisht, gjithkush ndjehet ashtu si dëshiron, por gjenerata e re duhet ta dijë të vërtetën.
- Kam përpara një broshurë tuajën dhe, do të më duhet t’ju citoj: “Më besoni, është e vështirë të shqesh shqiptar ortodoks në Republikën e Maqedonisë!” Çfarë keni dëshiruar të thoni me këtë?
Branko Manojlovski: - Po, kjo është e vërtetë. Para disa ditësh isha në Korçë, në Shqipëri. Atje pash një kishë, një katedralë të shqiptarëve ortodoksë. Më erdhi shumë mirë, për t’u çuditur, sepse ishim të helmuar me gjithçka, sidomos gjeneratat e reja. Ortodoksë dhe shqiptarë. E mundshme kjo!? Këtë e ndjeva dhe e përjetova unë në Shqipëri, imagjinoni ju se si e përjeton këtë rinia jonë këtu në Maqedoni! Prandaj them se është vështirë.
-Përmendët djemtë. Më intereson se si e pritën ata, farefisi juaj, vendimin që t’i tregoni rrënjët tuaj?
Branko Manojlovski: - Djemtë e pritën shumë mirë, sepse atyre që në fëmijëri u pata folur, dorën në zemër, në një mënyrë paksa komike, se jam shqiptar. Sa i përket farefisit, unë druaja se do të hasi në rezistencë tek ata dhe të gjithë rekasit që janë ortodoksë, por jo! Shumëçka pozitive erdhi nga kokat e tyre. Më thirrnin natën duke qarë, sepse kishin shikuar një film dokumentar ku unë tregoja të vërtetën. Më thonin: “Hallall, bre, shyqyr zotit që një prej nesh ta thotë të vërtetën!” Isha i befasuar, i befasuar se u mirëprit ajo që unë e tregova. Askush nuk më ka qortuar pse e bëra. Nuk më ka thënë pse, sepse nuk kanë argumente, sepse kjo është e vërteta, është realiteti, sepse kjo është jeta.
-Nga familja juaj, qoftë edhe e largët, ka shumë emra në zë, edhe në jetën politike të Maqedonisë. Është e vërtetë apo e kam gabim?
Branko Manojlovski: - Po, po! Familja jonë ka qenë shumë e fortë. Djali i hallës sime, Vidoje Smilevski-Bato ishte kryetar dhe sekretar i Komitetit të LK të Maqedonisë rreth 20 vjet. Unë jam rritur në një familje, si të them, politike. Prandaj edhe mundohem t’i bishtnoj politikës, sepse e di se kur të hysh në të nuk është aq mirë sa duket prej anësh. Familja jonë ka qenë e madhe, kemi edhe sot njerëz me titujt shkencorë, doktorë e profesorë, gjykatës, inxhinierë. Gjithsej nga familja jonë mblidhen nja 40 personalitete të njohura në Maqedoni. Me ndonjë përjashtim, ata e pritën shumë mirë këtë hapin tim.
-Pra, nuk patët vërejtje nga ana e tyre?
Branko Manojlovski: - Jo, kam pasur vetëm një telefonatë qortuese nga një njeri që nuk e di se kush është. Nuk pajtohej me filozofinë time.
-Po, në fakt, cila është filozofia juaj?
Branko Manojlovski: - Filozofia ime është se Reka e Epërme flet shqip, ka kulturë shqiptare. Reka e Epërme gjeografikisht i përket anës shqiptare. Sikur Reka e Epërme t’i përkiste palës shqiptare, ne do të ishim shqiptarë ortodoksë, sikurse janë sot në Shqipëri. Punë normale kjo, por ra në anën maqedonase dhe nisi asimilimi, nisën martesat me të tjerë...
-Ndofta, refuzim ka ardhur edhe nga shqiptarët –myslimanë?!
Branko Manojlovski: - Po, religjioni është punë e mirë, por herë-herë din të ketë edhe efekt negativ. Dikur kur isha fëmijë, para nja 60 vjetësh, shqiptarët ndaheshin në “kaurë dhe turqë”. Edhe sot e kësaj dite, shqiptarët myslimanë thonë “vorret e kaurit”. Edhe këto ditë kam dëgjuar “ Ku është lopa? – Te vorret e kaurëve”!?...
-Sa mund të ketë ndikuar në vendimin tuaj fakti që ju jeni shkolluar në Kroaci, në Zagreb, e pastaj keni shkuar në Shtetet e Bashkuara?
Branko Manojlovski: - Po, ka pasur efekt të madh, sepse unë që nga viti 1969, para 42 vjetësh, e deri tani, kam qenë i izoluar nga asimilimi. Asimilimi nuk pati efekt tek unë, që nuk mund të thuhet edhe për vëllezërit dhe motrat e mija që mbetën këtu., sepse u kthyen në maqedonas qind për qind. Tek unë mbeti ndjenja e përkatësisë, sepse kur shkova në Amerikë u njoha me njerëz me prejardhje shqiptare, me idenë, dhe kjo ma pastroi shpirtin që të them se unë jam ky që jam. Po, kishte efekt të madh. Sikur të mos isha në Amerikë ndoshta nuk do ta bëja këtë që bëra, ndoshta do të ndjehesha njësoj si të tjerët.
-A mos ka ndikuar politika, miqtë tuaj, që të thoni kush jeni e çka jeni?
Branko Manojlovski: - Nuk e kuptoj bash mirë këtë pyetjen tuaj. Politika ka ndikuar shumë pak. Vendimin e mora vet, me gjithë zemër. Politikanët vetëm duhet të mos e pengojnë përhapjen e idesë sime, sepse ata kanë ndikim nëpër media, kurse unë jam një katundar i thjeshtë, gjashtë muaj i lidhur për fshatin, madje nuk kam as televizor, nuk më interesojnë as gazetat. Jam i mendimit se publiku duhet të njihet me këtë, gjeneratat tona të reja, duhet të zgjohen. Në mos për diçka tjetër, atëherë ta dinë se çfarë kanë qenë të parët e tyre. Ani, babai flet maqedonisht, ndjehet maqedonas, a ku ta di unë, por le ta dinë se gjyshi e stërgjyshi i tyre ka folur shqip në Rekën e Epërme. Po ua tregoj një rast të freskët. Në fshatin tim kishte një grup prej nja dhjetë të rinjsh. I takova duke bërë muhabet dhe unë rastësisht iu thash se gjuha jonë amtare ka qenë shqipja! Brofën në këmbë duke thënë këtë e atë, se nuk është e vërtetë. Mes tyre kishte edhe një gazetar me prejardhje maqedonase. U tha t’i lënë llafet e ta dëgjojnë xha Brankon, për ta mësuar të vërtetën! Unë ua shpjegova të gjithën dhe pak u çuditën. Ata janë të izoluar dhe edhe nëse ndodhë të dëgjojnë shqip, kur dikush i pyet se çfarë flasin, ata thonë “frëngjisht”. Ku e din fëmija gjashtëvjeçar?!...Prandaj them se këtë duhet ta nxjerrim sheshit. Le të dihet kush çka është.
-Xha Branko, si jeni pritur nga shqiptarët që i përkasin fesë islame, si një kaur?
Branko Manojlovski: - Më herët, po, si kaur, kurse pasi dola e fola, shumë mirë. Shqiptarët-myslimanë më shtrijnë dorën përzemërsisht. E shikon, feja ka ndikim edhe negativ edhe pozitiv. Tek myslimanët, falë përkatësisë fetare mbetën shqiptarë. Edhe ata do të ishin kaurë, maqedonas a bullgarë, por ishin myslimanë dhe mbetën shqiptarë! Ne ishim ortodoksë dhe ngadalë-ngadalë, kur erdhi bullgari u bëmë bullgarë, më pas maqedonas e në fakt jemi shqiptarë! E shikon se si ndonjëherë historia bëhet e rrezikshme?
-Familja juaj e ngushtë ku ndodhet tani?
Branko Manojlovski: - Kam tre fëmijë, një vajzë dhe dy djem. Kam gjashtë nipër. Ata janë në Çikago, në Amerikë.
-Vini shpesh në vendlindje?
Branko Manojlovski: - Vij qysh nga viti 1996. Interesante, në vitin 1969 shkova në Amerikë, ndërsa u ktheva më 1996! Atë vit dola në pension dhe këtu vij e rri nga gjashtë muaj. Rri kryesisht në fshat, totalisht i izoluar: nuk kam televizor, nuk kam orë, lahem jashtë. Dua të jem sa më afër natyrës. Falë kësaj më duket se më është pastruar truri për ta parë të vërtetën të pastër si kristali.
-Kohë më parë ndërmorët një aksion të guximshëm, duke udhëtuar këmbë nga burimi i lumit të Vardarit e deri në derdhjen e tij. Si ndodhi kjo?
Branko Manojlovski: - Interesante, qysh si fëmijë, pata lexuar një libër se si një gjeneral francez, kishte udhëtuar këmbë nga burimi i lumit e deri në Selanik, natyrisht për të parë rrjedhën e tij nga aspekti taktiko-strategjik për veprime luftarake. Edhe unë desha të shuaj kërshërinë time se si e nga shkon Vardari. Sivjet i bëra përgatitjet dhe me një grup miqsh e përshkova këtë rrugëtimin e tij të gjatë. Morëm ujë në Vërtok, tek burimi, një ujë të pastër, të pijshëm, dhe arritëm deri në Selanik. Ideja ishte edhe politike.
-Pse?
Branko Manojlovski: - Dëshiruam që me atë ujë të pastër të shkojmë deri në Greqi, jo vetëm me atë ujë të pastër, por edhe me shpirtin, me shpirt të pastër të njerëzve. Nuk është me rëndësi nëse je shqiptar, maqedonas, turk, rom, bullgar apo grek. S’ka rëndësi. E rëndësishme është të jesh me shpirt të pastër, të jesh njeri, të jesh, komshi i mirë. Dhe, kur e derdha atë ujë në det, thash: “Dua që me këtë ujë të pastër të hidhen në det edhe të gjitha keqkuptimet, zënkat dhe hasmëritë mes njerëzve e popujve. Të ketë mirëkuptim në këtë rajonin tonë të trazuar”.
-Mund të na thoni, a jeni optimist, duke marrë parasysh këtë që ju e quani rajon i trazuar?
Branko Manojlovski: - Ka vështirësi, ka pakënaqësi, ama ka edhe përparime të mëdha. Gjatë këtyre 16 viteve që kur kam nisur të vij në Maqedoni, vërej ndryshime shumë të mëdha. Dikur, të kishe flamurin shqiptar, të therrnin në rrugë, sot unë e kam vënë flamurin shqiptar te dera ime dhe askush nuk e nguc! E shikon çfarë dallimi është ky? Ndryshime ka edhe në fusha të tjera. Ato janë të mëdha, por problemi më i madh është ekologjia, papastërtia. Ne nuk po e kuptojmë këtë. Ne luftojmë, për Shqipëri, Maqedoni, Bullgari, për Greqi, kurse askush nuk lufton për të pastruar Vardarin, ta pastroj vendin. Udhëtojnë njerëzit me makina dhe hudhin bërllogun. Dy milionë njerëz, dy milionë qese plastike! Ky, do pranuar, është problem yni i përbashkët. I shqiptarëve, maqedonasve, grekëve, turqëve, bullgarëve, romëve. Së pari ta pastrojmë Maqedoninë, rajonin, ekologjikisht, nga papastërtia, e pastaj të ndërtojmë ngadalë filozofitë tona. Për këtë duhet ndërgjegje dhe para.
-Xha Branko, i njihni mirë të dyja palët në Maqedoni, si maqedonasit, ashtu dhe shqiptarët. Mendoni se vendi po shkon drejtë flakjes së urrejtjes?
Branko Manojlovski: - Kur shkova në Amerikë, atëherë, Martin Luter Kingu kishte shumë punë. Atëherë edhe e vranë. Ai fliste për ëndrrën e tij që zezakët dhe të bardhët të jenë së bashku. Edhe unë kam po këtë ëndërr që shqiptarët, maqedonasit, bullgarët, serbët, grekët, turqit, romët, të gjejnë gjuhë të përbashkët, të pajtohen e të mos grinden. Nga një kafene në Gostivar, këto ditë, sodisja pamjen para meje: kalon një burrë me plis, një shqiptar, pas tij një maqedonas me shapkë, e më vonë edhe një turk me fes. Ishte ditë pazari. Të gjithë plotë mburrje. I thoshja vetes: Sa mirë, të gjithë shkojnë në të njëjtin treg, blejnë të njëjtin mall, thithin të njëjtin ajër, pinë të njëjtin ujë. Sa mirë do të ishte sikur edhe ta mirëkuptonin njëri-tjetrin, të gëzoheshin së bashku?! Më duket se shtrëngimi i duarve apo dhe përshëndetjet në rrugë, sikur flasin se ndryshimi do të ndodhë. Ndoshta unë nuk do të jem gjallë, por do të vijë ajo ditë kur të gjithë do të jenë të njëjtë, me respekt të ndërsjellë.
